Θέση: Νοτιοανατολική γωνία της Αγοράς, μεταξύ της Στοάς του Αττάλου και της Νοτιοανατολικής Στοάς, ανατολικά της οδού των Παναθηναίων. Αρ. 21 στο σχέδιο της Αγοράς στον Οδηγό: Μc Camp II, J., The Athenian Agora, A Short Guide to the Excavations, Excavations of the Athenian Agora, Picture Book no 16, American School of Classical Studies (Princeton 2003), σελ. 2 και 24-25.

Χρονολόγηση κατασκευής: Εποχή του αυτοκράτορα Τραϊανού (τέλη 1ου αι. μ.Χ.)

Περίοδοι χρήσης: Ρωμαϊκή

 

 

Η Βιβλιοθήκη του Πανταίνου σώζεται σήμερα σε πολύ αποσπασματική κατάσταση, εν μέρει καλυμμένη από το υστερορωμαϊκό τείχος της Αγοράς και ιδιαίτερα από έναν μεγάλο πύργο. Αποτελεί ένα από τα εξέχοντα κτήρια της Ρωμαϊκής Αγοράς, όπου ανθούσε η μελέτη της φιλοσοφίας και η λατρεία των Μουσών. Καταστράφηκε το 267 μ.Χ. από τους Ερούλους και ενσωματώθηκε κατά τον 5ο αιώνα σε ένα μεγάλο περίστυλο οικοδόμημα.

 

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

Η Βιβλιοθήκη του Πανταίνου είναι ένα από τα ελάχιστα κτήρια της Αγοράς της Αθήνας για το οποίο είναι επακριβώς γνωστές οι συνθήκες και η χρονολογία κατασκευής του. Το κτήριο αφιερώθηκε από τον Τίτο Φλάβιο Πάνταινο και τα παιδιά του στην Αθηνά Αρχηγέτιδα, στον αυτοκράτορα Τραϊανό και στο λαό των Αθηνών, όπως μας πληροφορεί επιγραφή που είχε χαραχθεί στο ανώφλι της κυρίας εισόδου, το οποίο διασώθηκε ενσωματωμένο στο υστερορωμαϊκό τείχος. Εικάζεται ότι η βιβλιοθήκη ανατέθηκε μεταξύ της χρονολογίας της ανόδου του αυτοκράτορα στην εξουσία (98 μ.Χ.) και της δακικής εκστρατείας (102 μ.Χ.), με βάση τα επίθετα που του αποδίδονται μετά την εκστρατεία του κατά των Δακών και τη μετέπειτα κατά των Πάρθων (115 μ.Χ.). Υπάρχει πάντως η βάσιμη υποψία ότι το κτήριο είχε ανεγερθεί από τον πατέρα του Πανταίνου και ότι στην πραγματικότητα αποτελούσε την έδρα μιας φιλοσοφικής σχολής. Η περιοχή όπου ανεγέρθηκε η στοά, η νοτιοανατολική γωνία της πλατείας της Αγοράς, είχε παραμείνει ως τότε αναξιοποίητη σε μεγάλο βαθμό, τόσο από οικιστική όσο και από μνημειακή άποψη.

 

Η ανασκαφή στο υστερορωμαϊκό τείχος, από την οποία προέκυψε το σημαντικό επιγραφικό εύρημα για το οποίο έγινε λόγος, πραγματοποιήθηκε το 1933, αλλά η αποκάλυψη των ερειπίων της βιβλιοθήκης έγινε κατά κύριο λόγο το 1935, ενώ το ανατολικό τμήμα του κτηρίου ανασκάφηκε το 1971.

 

 

Αν και η ανασκαφή του κτηρίου δεν ολοκληρώθηκε, καθώς το ανατολικό τμήμα του καλύπτεται από το υστερορωμαϊκό τείχος, εντούτοις υπάρχουν αρκετά στοιχεία για την ανασύσταση του σχεδίου του με σχετική ακρίβεια.

 

Το σχέδιο του κτηρίου παρουσιάζει πολύ ασυνήθιστη κάτοψη και δεν ομοιάζει με άλλες γνωστές σύγχρονες ρωμαϊκές βιβλιοθήκες (των Θερμών και του φόρουμ του Τραϊανού). Το σχέδιο προέκυψε από την ανάγκη προσαρμογής σε ένα εξαιρετικά ακανόνιστο οικόπεδο, στα νότια της Στοάς του Αττάλου και ανατολικά της Παναθηναϊκής οδού. Ο πυρήνας του αποτελείται από δύο χώρους, μια μεγάλη υπαίθρια αυλή με διαστάσεις 20 x 13,5 μ., με δάπεδο στρωμένο με μικρές ακανόνιστες ψηφίδες μαρμάρου βυθισμένες σε κονίαμα και ένα μεγάλο τετράγωνο δωμάτιο, που ανοιγόταν στα ανατολικά και του οποίου το δάπεδο ήταν στρωμένο με μαρμάρινες πλάκες. Σε μεταγενέστερη φάση προστέθηκε στην αυλή ένα περιστύλιο, το κεντρικό μέρος του οποίου επίσης ήταν στρωμένο με μαρμάρινες πλάκες. Η είσοδος του κτηρίου εντοπίστηκε στο χώρο ακριβώς κάτω από το σημείο εύρεσης του ενεπίγραφου ανωφλιού. Η ανασκαφή του 1971 έδειξε ότι η Α-Δ πλευρά του κτηρίου είχε μήκος 35 μ., ενώ το κυρίως δωμάτιο που έβλεπε στην ανατολική πλευρά της αυλής ήταν τετράγωνο με διαστάσεις περίπου 15 x 15 μ. Δε σώζονται καθόλου ίχνη εσωτερικών στηριγμάτων για την τοποθέτηση ραφιών όπου θα αποθηκεύονταν τα βιβλία. Οι τοίχοι ήταν εσωτερικά επενδεδυμένοι με μαρμάρινες πλάκες, όπως και το δάπεδο.

 

Το επιστύλιο της βόρειας και της δυτικής πρόσοψη του κτηρίου στηριζόταν σε αρράβδωτους ιωνικούς κίονες από γαλάζιο μάρμαρο. Η τοιχοποιία δεν ήταν ιδιαίτερα προσεγμένη.

 

Γύρω από αυτούς τους δύο χώρους βρίσκονταν τρεις στοές, οι οποίες σχηματίζουν μεταξύ τους ακανόνιστες γωνίες. Η δυτική στοά ακολουθούσε το ανατολικό κράσπεδο της οδού των Παναθηναίων. Είναι αυτή που σώζεται σε καλύτερη σχετικά κατάσταση, καθώς ο στυλοβάτης της χρησίμευσε ως θεμελίωση για το υστερορωμαϊκό τείχος. Η μικρή βόρεια στοά έβλεπε στο νότιο άκρο της Στοάς του Αττάλου και διατηρείται και αυτή σε αρκετά καλή κατάσταση. Η μακρά ανατολική στοά ακολουθούσε επί 70 μ. τη νότια πλευρά της οδού που συνέδεε την Αγορά με τη Ρωμαϊκή Αγορά του Αυγούστου. Λίγο αργότερα η οδός αυτή πλακοστρώθηκε με έξοδα του αθηναϊκού δήμου. Η πλακόστρωση της οδού και η μνημειακή σύνδεση της Παναθηναϊκής οδού, μέσω της βιβλιοθήκης, με τη Ρωμαϊκή Αγορά, οδήγησε στην κατεδάφιση της νότιας κλίμακας της Στοάς του Αττάλου. Στο νοτιοανατολικό άκρο της στοάς αυτής υπήρχε μνημειακή αψιδωτή πύλη που καθόριζε την είσοδο στην Αγορά. Στο δυτικό τμήμα της νότιας πλευράς της αψιδωτής πύλης ανοιγόταν μια δεξαμενή. Για λόγους ομοιομορφίας, την ίδια περίοδο επενδύθηκε με μάρμαρο και ο εξωτερικός τοίχος της Στοάς του Αττάλου.

 

Στα νότια της βιβλιοθήκης υπήρχε ένα στενό πέρασμα, στο οποίο σώζεται μια κλίμακα από υμήττιο μάρμαρο και το οποίο πρέπει να χτίστηκε όταν στα μέσα του 2ου αι. μ.Χ. οικοδομήθηκε χτίστηκε η παρακείμενη ΝΑ Στοά.

 

Τα δωμάτια που σχημάτιζαν οι τρεις στοές δεν είχαν σχέση με την κυρίως βιβλιοθήκη. Οι πόρτες των δωματίων αυτών άνοιγαν μόνο στη δυτική στοά και στην οδό των Παναθηναίων. Σίγουρα θα πρέπει να στέγαζαν καταστήματα και εργαστήρια, όπως τα δύο συνεχόμενα δωμάτια νότια της εισόδου, όπου είχε το εργαστήριό του ένας μαρμαρογλύπτης, όπως μαρτυρούν τα ευρήματα.

 

 

Ο Πάνταινος ήταν γιος του Φλαβίου Μενάνδρου, ο οποίος αποκαλείται διάδοχος, δηλαδή ήταν ενδεχομένως ο επικεφαλής φιλοσοφικής σχολής. Όπως αναφέρει και η αναθηματική επιγραφή, αφιέρωσε μαζί με τα παιδιά του, Φλάβιο Μένανδρο και Φλαβία Σεκουνδίλλη, με δικά του έξοδα, τις στοές, το περιστύλιο, τη βιβλιοθήκη με τα βιβλία και τον εξοπλισμό της. Σε άλλη επιγραφή που βρέθηκε στο κτήριο αναφέρονται οι κανονισμοί λειτουργίας της βιβλιοθήκης: «Κανένα βιβλίο δε θα βγει από τη βιβλιοθήκη, γιατί το ορκιστήκαμε. Η βιβλιοθήκη θα είναι ανοικτή από την πρώτη ως την έκτη ώρα». Ο Πάνταινος αυτοπροσδιορίζεται ιερέας των Φιλοσοφικών Μουσών. Εκτός λοιπόν από τη βιβλιοθήκη και τις εμπορικές χρήσεις που στεγάζονταν στα καταστήματα, το κτήριο χρησίμευε επίσης για τη λατρεία των Μουσών και προφανώς για τη λατρεία του αυτοκράτορα Τραϊανού, όπως μαρτυρά η εύρεση των ποδιών αγάλματός του, με έναν Δάκα αιχμάλωτο στα πόδια του (οπότε χρονολογείται μετά το 102 μ.Χ.), καθώς και η βάση ενός ακόμη αγάλματός του, αφιερωμένου από τον ιερέα του, τον Ηρώδη Αττικό Μαραθώνιο. Άλλα ευρήματα συνιστούν το σύμπλεγμα δύο γυναικείων μορφών που φορούν πανοπλία και αποτελούν προσωποποίηση της Οδύσσειας, με την υπογραφή του γλύπτη Ιάσονα, και της Ιλιάδας, αντίστοιχα. Το βάθρο και το πόδι της δεύτερης μορφής βρέθηκαν το 1953. Υποτίθεται ότι τα δύο αγάλματα πλαισίωναν τον καθήμενο Όμηρο.

 

 

CALMER, Ch., “Antike Bibliotheken”, Opuscula Archaeologica 3 (1944), σελ. 174 κ.ε.

Mc CAMP II, J., The Athenian Agora: A Guide to the Excavation and Museum ⁴ (Athens 1990), σελ. ...

Μc CAMP II, J., The Athenian Agora, A Short Guide to the Excavations, Excavations of the Athenian Agora, Picture Book no 16, American School of Classical Studies (Princeton 2003), σελ. 30.

Mc CAMP II, J., Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Οι Ανασκαφές στην καρδιά της κλασικής πόλης ² (Αθήνα 2004), σελ. 225-229.

OLIVER, J., “Flavius Pantaenus, Priest of the Philosophical Muses”, Harvard Theological Review 72 (1972), σελ. 157 κ.ε.

PARSONS, A.W., A Family of Philosophers at Athens and Alexandria, Hesperia Suppl. 8 (Princeton 1949), σελ. 268-272.

SHEAR, T.L., “The Campaign of 1934”, Hesperia 4 (1935), σελ. 330-332.

SHEAR T.L. Jr., “The Athenian Agora: Excavations of 1971”, Hesperia 44 (1973), σελ. 121-179, πίν. 25-39.

STEVENS, G.P., “A Doorsill from the Library of Pantainos”, Hesperia 18 (1949), σελ. 269-274.

THOMPSON, H.A., “Excavations in the Athenian Agora: 1953”, Hesperia 23 (1954), σελ. 62-65.

THOMPSON, H.A. – WYCHERLEY, R., The Agora of Athens. The American Excavations in the Athenian Agora, vol. XIV, American School of Classical Studies at Athens (Princeton 1972), σελ. 114-116.

TRAVLOS, J., Pictorial Dictionary of Ancient Athens (Princeton 1971), σελ. 432-438.

WYCHERLEY, R., The Agora of Athens. Literary and Epigraphic Testimonia. The American Excavations in the Athenian Agora, vol. III, American School of Classical Studies at Athens (Princeton 1957), σελ. 150.