Θέση: Στα βόρεια περίπου της δυτικής πλευράς της Αγοράς, δίπλα στους ναούς του Απόλλωνος Πατρώου και του Διός και της Αθηνάς Φρατρίων. Αρ. 3 στο σχέδιο της Αγοράς στον Οδηγό: Μc Camp II, J., The Athenian Agora, A Short Guide to the Excavations, Excavations of the Athenian Agora, Picture Book no 16, American School of Classical Studies (Princeton 2003), σελ. 2 και 24-25.

Χρονολόγηση Κατασκευής: Από τα αρχιτεκτονικά μέλη, την κεραμική που βρέθηκε στις θεμελιώσεις και τις τεχνικές κατασκευής χρονολογείται το 430-420 π.Χ.

Περίοδοι χρήσης: Κλασική, Ελληνιστική, Ρωμαϊκή

 

 

Η Στοά του Ελευθερίου Διός είναι το πρωιμότερο μνημειακό λατρευτικό κτήριο που οικοδομήθηκε στην Αγορά κατά την Κλασική περίοδο. Δέσποζε στην ανατολική πλευρά της και εκτός από τη θρησκευτική του χρήση ήταν και σημείο συνάντησης και ψυχαγωγίας των Αθηναίων. Πιθανόν να στέγαζε και κάποιους κρατικούς αξιωματούχους, όπως οι θεσμοθέτες.

 

 

Ένα τμήμα του κτηρίου, στο βόρειο τμήμα του, αποκαλύφθηκε και ανασκάφηκε πρόχειρα το 1891, όταν χτίστηκε ο ηλεκτρικός σιδηρόδρομος Αθηνών-Πειραιώς. Είναι το πρώτο κτήριο που ήρθε στο φως από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών το 1931.

 

Περιγραφή των ερειπίων

 

Σώζονται αρκετά τμήματα του κτηρίου, ώστε να διαμορφωθεί πλήρης εικόνα του σχεδίου του. Το γενικό σχέδιο αποκαλύπτεται από τα ίχνη των εργασιών στο βράχο. Από τις θεμελιώσεις του κτηρίου σώζονται αρκετά τμήματα στη νότια πλευρά και στο πίσω τμήμα της Στοάς. Στο βόρειο άκρο ήταν αναγκαίο οι θεμελιώσεις να έχουν ύψος τεσσάρων ή πέντε στρώσεων, για να αντισταθμίσουν την υψομετρική διαφορά με το υπόλοιπο τμήμα που εδράζεται στην παρειά του λόφου του Αγοραίου Κολωνού. Στο δυτικό άκρο της νότιας πλευράς έχει σωθεί μία βαθμίδα από τις θεμελιώσεις και εικάζεται ότι υπήρχαν τρεις ακόμη. Οι θεμελιώσεις είναι από μαλακό κίτρινο πωρόλιθο, εκτός από τα σημεία εκείνα που είναι εκτεθειμένα, όπου χρησιμοποιήθηκε πιο ανθεκτικός σκληρός γκρίζος πωρόλιθος. Για τις ίδιες τις βαθμίδες είχαν χρησιμοποιηθεί εναλλάξ πεντελικό και υμήττιο μάρμαρο.

 

Σήμερα, η περιοχή της πλατείας έχει ισοπεδωθεί πλήρως, ώστε να αποτυπώνει την εικόνα του σχεδίου του αρχικού κτηρίου.

Περιγραφή του σχεδίου

 

Στη θέση του κτηρίου, κατά την Αρχαϊκή περίοδο, υπήρχε μικρό ιερό του Ελευθερίου Διός: η θεμελίωσή του έχει διαστάσεις 1,78 x 2 μ., με μονή σειρά μαλακών κιτρινωπών πωρόλιθων. Έχει βρεθεί και η θεμελίωση του βάθρου που έφερε το λατρευτικό άγαλμα του Διός. Η χρονολογία της χρήσης του κτηρίου και της καταστροφής του είναι άγνωστη. Πιθανολογείται ότι καταστράφηκε κατά τους Περσικούς πολέμους. Στη συνέχεια, η περιοχή ήταν έδρα εργαστηρίων κεραμικής και μεταλλοτεχνίας, τα οποία θα πρέπει να απομακρύνθηκαν λίγο πριν αρχίσουν οι εργασίες για την ανέγερση της στοάς.

 

Η Στοά του Ελευθερίου Διός είναι ένα κομψό δωρικό οικοδόμημα με δύο προεξέχουσες πτέρυγες, σε σχήμα Π. Εντελώς κατ’ εξαίρεση για κτήριο στην περιοχή της πλατείας της Αγοράς, η πρόσοψή του ήταν από πεντελικό μάρμαρο. Πατούσε σε στερεοβάτη με τρεις βαθμίδες.

 

Η εξωτερική κιονοστοιχία είχε 25 δωρικούς κίονες, ενώ υπήρχε διπλή εσωτερική κιονοστοιχία επτά αρράβδωτων ιωνικών κιόνων. Και οι δύο κιονοστοιχίες είχαν κίονες από πεντελικό μάρμαρο. Από την εξωτερική κιονοστοιχία έχουν βρεθεί ένα θραύσμα από τον κατώτερο σπόνδυλο, δύο πλήρεις κορυφαίοι σπόνδυλοι και μικρά τμήματα από τα κιονόκρανα, που επιτρέπουν την ανασύσταση των δωρικών κιόνων της εξωτερικής κιονοστοιχίας. Η κατώτερη διάμετρος ήταν 0,786 μ. και η ανώτερη 0,599 μ. Οι κίονες είχαν 24 ραβδώσεις. Από την εσωτερική ιωνική κιονοστοιχία σώζονται κάποια τμήματα από τον κορμό των κιόνων, που ήταν αρράβδωτοι. Η διακόσμηση του εχίνου του κιονόκρανου με ωά και ανθέμια ήταν εγχάρακτη και ζωγραφική. Η κατώτερη διάμετρος έφθανε τα 0,686 μ. και η ανώτερη τα 0,566 μ.

 

Το 1970 στη θεμελίωση ενός βυζαντινού κτηρίου στα βορειοανατολικά της Αγοράς βρέθηκε τμήμα του επιστυλίου και της δωρικής ζωφόρου της εξωτερικής κιονοστοιχίας με τρίγλυφα και μετόπες. Τα τρίγλυφα ήταν από αιγινήτικο πωρόλιθο και είχαν σχετικά μικρό βάρος. Οι μετόπες αποτελούνταν από διαφορετικό υλικό (πιθανότατα πεντελικό μάρμαρο). Η δωρική ζωφόρος είχε συνολικό ύψος 0,612 μ. και πάχος 0,789 μ. Το πλάτος των τριγλύφων υπολογίζεται στα 0,402 μ. και των μετοπών στα 0,604 μ. Τα κανονικά μετακιόνια διαστήματα, έτσι όπως έχουν αποκατασταθεί, είναι 2,012 μ. Στις γωνίες απαντούν μετόπες μικρότερου μεγέθους που συναντώνται χωρίς την παρεμβολή τριγλύφων. Θα πρέπει να αποκατασταθεί παρόμοιο ύψος και για το επιστύλιο, σύμφωνα με τους κανόνες της εποχής. Η ταινία και η regula ήταν σε ερυθρό χρώμα.

 

Σώζονται αρκετά τμήματα από το οριζόντιο και το καταιέτιο γείσο. Το οριζόντιο γείσο έφθανε μέχρι τη γωνία του κτηρίου, χωρίς να ενώνεται απόλυτα με το καταιέτιο γείσο. Μια μαρμάρινη σίμη επέστεφε το καταιέτιο γείσο στην περιοχή των αετωμάτων.

 

Η διάταξη των κιόνων στο κεντρικό τμήμα του κτηρίου έχει ερμηνευτεί ως εξής: στο κέντρο οι κίονες είχαν μεγαλύτερα μετακιόνια διαστήματα, που επέτρεπαν την προσθήκη ενός τρίτου τριγλύφου και μιας τρίτης μετόπης. Για λόγους λοιπόν στήριξης και ελάττωσης του βάρους που έπρεπε να δέχονται οι κεντρικοί κίονες, δε χρησιμοποιήθηκε μόνο μάρμαρο αλλά και ο αιγινήτικος πωρόλιθος. Οι εσωτερικοί κίονες αντιστοιχούν ακριβώς με τους εξωτερικούς. Από την εσωτερική κιονοστοιχία έχουν βρεθεί οι θεμελιώσεις όλων των κιόνων, πλην του εμπρόσθιου κίονα στη βόρεια πτέρυγα.

 

Στο εσωτερικό της στοάς έχουν βρεθεί ίχνη από μια συνεχή σειρά από μικρότερους λίθους σε σχέση με αυτούς που χρησιμοποιήθηκαν στους τοίχους, που προφανώς στήριζαν ένα χαμηλό έδρανο το οποίο διέτρεχε εσωτερικά τους τοίχους του κτηρίου. Το έδρανο αυτό σταματά πριν προσεγγίσει την πρόσοψη των πλευρών: επομένως, οι τοίχοι των πτερύγων διαμορφώνονταν σε παραστάδες και οι προσόψεις έπαιρναν την μορφή προστύλων.

 

Από τους τοίχους του αρχικού κτηρίου σώζονται ελάχιστα ίχνη. Τρεις από τους λίθους που χρησιμοποιήθηκαν στην τοιχοποιία βρέθηκαν στη θεμελίωση της προσθήκης που χτίστηκε κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο. Έχουν κατασκευαστεί από αιγινήτικο πωρόλιθο και είναι καλά δουλεμένοι μόνο στη μία πλευρά. Οι διαστάσεις τους είναι 1,023 x 0,702 x 0,351 μ.

 

Το δάπεδο ήταν από πατημένο χώμα και πηλό. Από τη στέγη έχουν βρεθεί πήλινες κορινθιακές κεραμίδες, που προφανώς συνδυάζονταν με ακροκέραμα στην κατώτερη στρώση τους. Το πλάτος των στρωτήρων (0,67 μ.), ήταν το 1/3 του κανονικού μετακιόνιου διαστήματος (2,012 μ.).

Χρήσεις του κτηρίου

Εκτός από τη θρησκευτική του χρήση, το κτήριο αποτελούσε επίσης σημείο συνάθροισης και ψυχαγωγίας των Αθηναίων. Εκεί συναντούσε ο Σωκράτης τους φίλους του, όπως αναφέρουν στα έργα τους ο Πλάτωνας και ο Ξενοφώντας. Έχει επίσης διατυπωθεί η άποψη ότι το κτήριο αποτελούσε την έδρα των θεσμοθετών, αρχόντων με αρμοδιότητες νομικές και δικαστικές. Εκεί πιθανόν να γευμάτιζαν και να συσκέπτονταν. Παλιότερα διατυπωνόταν η άποψη ότι το κτήριο ταυτιζόταν με τη Βασίλειο Στοά (άποψη που απηχεί π.χ. ο Boersma), η τελευταία όμως έχει πλέον βρεθεί και ανασκαφεί.

 

 

Μπροστά από τη Στοά, 25 μ. περίπου ανατολικά, επί του αρχαίου δρόμου που διατρέχει τη δυτική πλευρά της Αγοράς, βρέθηκε βωμός που προφανώς ανήκει στη λατρεία του Διός Ελευθερίου/Σωτήρος. Είχε διαστάσεις περίπου 3,65 μ. (Β-Ν) x 1,22 μ. (Α-Δ). Ο βωμός καλυπτόταν με ορθοστάτες που πιθανόν ήταν από πεντελικό μάρμαρο (όπως αποδεικνύουν τα απολεπισμένα θραύσματα που βρέθηκαν γύρω και προέρχονται από τις εργασίες κατασκευής). Ενδέχεται να βρισκόταν εκεί από τα Αρχαϊκά χρόνια, να επέζησε της εκτεταμένης περσικής καταστροφής της Αγοράς και να ήταν σε χρήση για αρκετούς αιώνες έως ότου, προφανώς την περίοδο που έγιναν εκτεταμένες εργασίες και στη στοά (ύστερος 1ος αι. π.Χ. - πρώιμος 1ος αι. μ.Χ.), αντικαταστάθηκε από ένα πιο μνημειακό οικοδόμημα. Με βάση τις θεμελιώσεις του, που είναι το μόνο στοιχείο που σώζεται, είχε διαστάσεις 13,25 μ. (Β-Ν) x 7,20 μ. (Α-Δ). Οι θεμελιώσεις αυτές αποτελούνται από μαλακούς λευκούς πωρόλιθους σε δεύτερη χρήση. Πιθανόν να υπήρχαν βαθμίδες στη δυτική πλευρά του μνημείου, όπως ήταν η συνήθεια στους βωμούς της εποχής.

 

Ο Παυσανίας, όταν επισκέφθηκε το κτήριο, αναφέρεται μόνο στα έργα τέχνης που είδε εκεί. Περιγράφει τις εικόνες των δώδεκα θεών και των Θησέα, Δήμου και Δημοκρατίας, που κοσμούσαν τους τοίχους της στοάς, καθώς και τη μάχη της Μαντίνειας, που είχε ζωγραφίσει ο Ευφράνωρ.

 

Μεταξύ των πτερύγων βρέθηκαν βάσεις από τέσσερα αγάλματα, τα οποία περιγράφει ο Παυσανίας: το άγαλμα του Κόνωνα και του γιου του Τιμοθέου, το άγαλμα του βασιλιά της Κύπρου Ευαγόρα (πρώιμος 4ος αι. π.Χ. και οι τρεις), το άγαλμα του Αδριανού και το άγαλμα του Ελευθερίου Διός. Το άγαλμα του τελευταίου τοποθετείται στην τρίτη βάση από τα βόρεια, που ήταν κυκλική με διάμετρο 4,20 μ. Η τέταρτη και νοτιότερη βάση είχε σχήμα εξέδρας. Πιθανόν το άγαλμα να ταυτίζεται με τον κορμό στρατιώτη από πεντελικό μάρμαρο που εντοπίστηκε στο νότιο τμήμα του μεγάλου αγωγού.

 

 

Ο Παυσανίας αναφέρει, σε δύο περιπτώσεις, την πρακτική να ανατίθενται στο ναό οι ασπίδες των ηρωικώς πεσόντων στη μάχη. Και τα δύο γεγονότα αφορούν επεισόδια των αρχών του 3ου αι. π.Χ. (μάχη κατά της μακεδονικής φρουράς της πόλης το 287/286 π.Χ. και πόλεμος των Γαλατών το 279 π.Χ. αντίστοιχα). Οι ασπίδες αυτές, που ενδεχομένως να διακοσμούσαν την πρόσοψη του κτηρίου, αφαιρέθηκαν από τους άντρες του Σύλλα το 86 π.Χ.

Βόρεια και νότια προσθήκη

 

Στο 2ο αι. π.Χ., προστέθηκε πίσω από το βόρειο τμήμα της στοάς ένα απλό ορθογώνιο κτίσμα, με ξεχωριστή είσοδο στο βορρά, που δεν επικοινωνούσε με τη στοά. Κατά την Πρώιμη Ρωμαϊκή περίοδο έγινε μία προσθήκη δύο δωματίων στη δυτική πλευρά, ελαφρώς βορειότερα σε σχέση με τον κεντρικό άξονα της στοάς. Για το χτίσιμό της έγιναν εκτεταμένες εργασίες καθαρισμού του βράχου. Το κτήριο είχε διαστάσεις 16,7 μ. (Β-Ν) x 15,30 μ. (Α-Δ) και χωρίζονταν εσωτερικά σε δύο δωμάτια ίσου μεγέθους, το καθένα με ένα πρόπυλο δίστυλο εν παραστάσι. Ένα στενό πέρασμα αφέθηκε μεταξύ της παλιάς στοάς και της προσθήκης. Πάντως, ένα τμήμα του βόρειου τοίχου της στοάς αφαιρέθηκε και αντικαταστάθηκε από πέντε κίονες. Στο νότιο δωμάτιο βρέθηκαν τα ίχνη μιας βάσης χάλκινου αγάλματος. Πρόκειται μάλλον για ναούς που στέγαζαν ενδεχομένως την αυτοκρατορική λατρεία του Αυγούστου και της θεάς Ρώμης.

 

 

Κατά την Πρώιμη Αυτοκρατορική περίοδο (ύστερος 1ος αι. π.Χ. - πρώιμος 1ος αι. μ.Χ.), το δάπεδο της στοάς στρώθηκε με μαρμάρινες πλάκες, οι οποίες όμως απομακρύνθηκαν κατά την Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο (5ος αι. μ.Χ.), μετά την καταστροφή του κτηρίου.

 

 

Αρχαία Αγορά της Αθήνας – Άρειος Πάγος. Σύντομο Ιστορικό και Περιήγηση, Έκδοση της Ένωσης Φίλων Ακροπόλεως (Αθήνα 2004), σελ. 11.

BOERSMA, J.S., Athenian Building Policy from 561/560 to 405/404 B.C., Scripta Archaeologica Groningana 4 (Groningen 1970), σελ. 88-89, 216, αρ. 92.

LIPPOLIS, E., “Apollo Patroos, Ares, Zeus Eleutherios. Culto e archittetura di Stato ad Atene tra la democrazia e I Macedoni”, Annuario della Scuola Archeologica di Atene LXXVII-LXVIII (1998-2000), σελ. 139-217 (ιδίως σελ. 162-178).

Mc CAMP II, J., The Athenian Agora: A Guide to the Excavation and Museum ⁴ (Athens 1990) (ηλ. έκδοση: site Αγοράς).

Μc CAMP II, J., The Athenian Agora, A Short Guide to the Excavations, Excavations of the Athenian Agora, Picture Book no 16, American School of Classical Studies (Princeton 2003), σελ. 9.

Mc CAMP II, J., Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Οι Ανασκαφές στην καρδιά της κλασικής πόλης ² (Αθήνα 2004), σελ. 134-136.

STILWELL, R., “Architectural Studies. I. The Royal Stoa”, Hesperia 2 (1933), σελ. 110-124.

THOMPSON, H.A., “Buildings on the West Side of the Athenian Agora”, Hesperia 6 (1937), σελ. 1-222 (ιδίως σελ. 21-47).

THOMPSON, H.A. – WYCHERLEY, R., The Agora of Athens. The American Excavations in the Athenian Agora, vol. XIV (Princeton 1972), σελ. 96-103.

TRAVLOS, J., Pictorial Dictionary of Ancient Athens (Princeton 1971). 



Στοά Ελευθερίου Διός, Αναπαράσταση σε περιβάλλον εικονικής πραγματικότητας