Θέση: Απέναντι από τη Θόλο, στα ανατολικά της και δίπλα στο Ωδείο του Αγρίππα. Αρ. 29 στο σχέδιο της Αγοράς στον Οδηγό: Camp, J.McK. II, The Athenian Agora, A Short Guide to the Excavations, Excavations of the Athenian Agora, Picture Book no 16, American School of Classical Studies (Princeton 2003), σελ. 2 και 24-25.
 
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
 
Ο Νοτιοδυτικός Ναός ανασκάφηκε το 1933, το 1934 και κυρίως το 1951, όταν αφαιρέθηκαν βυζαντινά και υστερότερα κατάλοιπα. Η θέση του ναού είναι σε μία από τις λιγότερο καλά διατηρημένες περιοχές της Αγοράς, την περιοχή στα βόρεια της Μέσης Στοάς και στα δυτικά του Ωδείου του Αγρίππα. Αποτελεί ένα από τα κλασικά μνημεία (λεγόμενος «ναός του Άρεως», ΝΑ Ναός και Βωμός του Διός Αγοραίου) που μεταφέρθηκαν στην Αγορά της Αθήνας από άλλες περιοχές της Αττικής κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής περιόδου.
 
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΕΡΕΙΠΙΩΝ
 
Ελάχιστα ερείπια του κτηρίου σώζονται επί τόπου, αρκετά όμως για να επιβεβαιώσουν την ταύτισή του ως ναού. Οι θεμελιώσεις του κτηρίου ήταν από ογκώδεις κροκαλοπαγείς λίθους, που εδράζονται πάνω σε στρώμα λίθων συνδεδεμένων με κονίαμα. Διατηρούνται στη θέση τους μόνο στη νοτιοδυτική γωνία του κτηρίου.
 
Ο ναός έχει προσανατολισμό προς τα δυτικά και βρίσκεται σε πολύ μικρή απόσταση και ανατολικά από τη Θόλο. Θεωρείται ότι τοποθετήθηκε κατά τον τρόπο αυτό λόγω της γειτνίασης με το Ωδείο και προκειμένου να εξασφαλιστεί ότι θα είναι επαρκώς ορατός από το βόρειο τμήμα της Αγοράς.
 
Ο ναός ήταν απλού σχεδίου, με αβαθή πρόναο και σηκό. Οι διαστάσεις του κτηρίου, όπως συνάγονται από τα σκαλίσματα στο βράχο, ήταν 10,48 μ. (Α-Δ) x 20,50 μ. (Β-Ν). Ο πρόναος είχε πλάτος 11,28 μ. και βάθος περίπου 4,20 μ.
 
Θεωρίες για την αποκατάσταση της ανωδομής
 
Το υλικό από δωρικό κτήριο που βρέθηκε ενσωματωμένο στην υστερορωμαϊκή οχύρωση, σε απόσταση περίπου 3 μ. από το ΝΑ Ναό, αποτελείται από κίονες και κιονόκρανα από μάρμαρο που δεν είναι ούτε υμήττιο ούτε πεντελικό, αλλά σύμφωνα με τον Thompson ανήκει σε τύπο χαρακτηριστικό των μνημείων του δήμου του Θορικού. Θεωρείται μάλιστα πιθανόν ότι το υλικό του 5ου αι. π.Χ. προέρχεται από ένα δωρικό ναό 7 x 14 κιόνων που ανασκάφηκε το 1815 από την Εταιρεία των Dilettanti, ο οποίος είχε παραμείνει ατελείωτος. Η ιδέα είναι ότι τον 1ο αι. μ.Χ., όταν ο Θορικός είχε ήδη εγκαταλειφθεί, ο ατελείωτος ναός διαλύθηκε και τα μέλη του μεταφέρθηκαν σε ένα καινούργιο ιερό, στην Αγορά της Αθήνας. Η ταύτιση αυτή συνδέεται με την ταύτιση του άλλου «περιφερόμενου» ναού της νότιας πλατείας της Αγοράς, του λεγόμενου ΝΔ Ναού, στον οποίο ο Thompson αποδίδει το ιωνικό υλικό από το ναό της Αθηνάς Σουνιάδος που ο Dinsmoor αποδίδει στο ΝΑ Ναό. Αντίστοιχα, ο Dinsmoor θεωρεί ότι ο ΝΔ ήταν ο δωρικός ναός. Οι μετά τον Dinsmoor δημοσιεύσεις ακολουθούν τη δική του ταύτιση – κυρίως ο Mc Camp στην 4η έκδοση του οδηγού της Αγοράς και στο βιβλίο του. Πάντως η πρόσφατη μελέτη του Masimo Osanna δείχνει να επαληθεύει την άποψη του Thompson, κυρίως λόγω του γεγονότος ότι ένα από τα δωρικά κιονόκρανα βρέθηκε πολύ κοντά στο ΝΑ Ναό.
 
[Τόσο η δωρική όσο και η ιωνική σειρά περιγράφονται στο κείμενο του ΝΑ Ναού].
 
Ο Thompson θεώρησε ότι τμήμα των θεμελιώσεων του ναού έγινε με υλικό που μεταφέρθηκε από το Σούνιο. Αποκατέστησε έναν τετράστυλο πρόστυλο ναό, υποθέτοντας ότι μόνο 4 ιωνικοί κίονες από το Σούνιο χρησιμοποιήθηκαν, κατά το πρότυπο σύγχρονων κτηρίων από την αγορά της Κορίνθου. Εναλλακτικά θα μπορούσαν να τοποθετηθούν 6 κίονες (4 στην πρόσοψη x 2 στις πλευρές). Όμως ο συνολικός αριθμός ιωνικών κιόνων από το Σούνιο που βρέθηκαν στην περιοχή της Αγοράς ανάγεται σε 12 ή 13. Στη βάση αυτή, ο Dinsmoor προτίμησε να αποδώσει τα ιωνικά μέλη στο ΝΑ Ναό και τα δωρικά στο ΝΔ Ναό, αν και η απόσταση του πύργου του υστερορωμαϊκού τείχους, όπου βρέθηκαν τα δωρικά αρχιτεκτονικά μέλη, από την αρχική θέση τους δίπλα στη Θόλο είναι περίπου 170 μ.
 
Σύμφωνα με την αποκατάσταση αυτή, το επιστύλιο του ΝΔ Ναού είχε συνολικό μήκος 9,477 μ., με δέκα τρίγλυφα και εννέα μετόπες. Απαιτούνται συνολικά τέσσερις δωρικοί κίονες, με μεταξόνια διαστήματα 2,976 μ. στο κέντρο και 2,75 μ. στις γωνίες, και συνολικά δύο τρίγλυφα για κάθε μετακιόνιο διάστημα. Έτσι, το διάστημα μεταξύ του άξονα των δύο γωνιακών κιόνων θα ήταν 8,476 μ. και το συνολικό διάστημα 9,477 μ. Οι μετρήσεις αυτές ταιριάζουν και με τις διαστάσεις της δωρικής παραστάδας από πεντελικό μάρμαρο που βρέθηκε μαζί με το υπόλοιπο δωρικό αρχιτεκτονικό υλικό. Οι διαστάσεις αυτές κάνουν εφικτή την αποκατάσταση ενός κτηρίου με πάχος τοίχων 0,625 μ., όπως προκύπτει από τους δόμους από μάρμαρο Θορικού, καθώς και με αναμφισβήτητη ύπαρξη κρηπίδας τριών βαθμίδων, με την κάθε βαθμίδα να προεξέχει από την υπερκείμενη κατά 0,32 μ. Περαιτέρω επιβεβαίωση για το σχήμα αυτό, αλλά και για την τοποθέτηση του δωρικού υλικού στο ΝΔ Ναό, αποτελούν τα νούμερα τα οποία σημαδεύουν τα δωρικά τρίγλυφα. Το μεγαλύτερο νούμερο είναι το 16 (Π), κάτι που υποδεικνύει την ύπαρξη δεκαέξι τριγλύφων, όσων ακριβώς επιτρέπει η παρούσα αποκατάσταση (10 στην πρόσοψη και 4-1 = 4-1 στις πλευρές).
 
Η μεταφορά του ναού, καθώς και των υπόλοιπων μνημείων της Αγοράς που μεταφέρθηκαν από άλλο σημείο της Αττικής γης, ανάγεται στη Ρωμαϊκή περίοδο και, με βάση την τεχνική της οικοδόμησης (αλλά και τον τύπο των γραμμάτων τα οποία ανέγραψαν οι αρχιτέκτονες στα αρχιτεκτονικά μέλη που έφεραν από το Θορικό), ανάγεται στα τέλη του 1ου αι. π.Χ./αρχές του 1ου αι. μ.Χ. Η κεραμική που βρέθηκε συνηγορεί για μια ανάλογη χρονολόγηση. Ο ναός είναι προφανώς ελαφρώς υστερότερος από το παρακείμενο Ωδείο του Αγρίππα, που ανάγεται στο 15 π.Χ. Έτσι, μπορούμε με ασφάλεια να τον χρονολογήσουμε στην περίοδο του ευρύτατου οικοδομικού προγράμματος αναδιαμόρφωσης της Αγοράς που αποδίδεται άμεσα ή έμμεσα στον Αύγουστο.
 
Ταύτιση του κτηρίου
 
Η ταύτιση του κτηρίου εξαρτάται κατά κύριο λόγο από την αποκατάσταση των αρχιτεκτονικών μελών που συνιστούν την ανωδομή του. Η γειτνίαση με τα διοικητικά κτήρια της Αγοράς δείχνει ενδεχόμενα τη σχέση της λατρείας που στέγαζε με τη διοίκηση της πόλης. Η άποψη του Thompson, ο οποίος, όπως προαναφέρθηκε, θεωρούσε ότι το κτήριο θα πρέπει να συμπληρωθεί με μέλη από το ναό της Αθηνάς Σουνιάδος, σχετίζει το κτήριο με την ανακάλυψη μιας επιγραφής το 1936, στην οποία αναφέρεται η λατρεία της συζύγου του Αυγούστου και μητέρας του Τιβερίου, της Λιβίας, με την ιδιότητα της Βουλαίας (Ι 4012). Θεωρούσε δηλαδή ότι ο μικρός αυτός ναός στέγαζε τη λατρεία του αυτοκράτορα και της οικογένειάς του. Ο Dinsmoor αντίθετα συνδέει εναλλακτικά το ναό με ένα θραύσμα αγάλματος της Αθηνάς, το οποίο ανήκει στο 2ο αι. μ.Χ. και το οποίο ακέραιο θα είχε ύψος 2 μ. Ενδεχόμενη ταύτιση του ναού με ιερό της Αθηνάς πάντως δεν υποστηρίζεται από καμία φιλολογική μαρτυρία.
 
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
 
DINSMOOR, W.R. Jr., “Anchoring Two Floating Temples”, Hesperia 51 (1982), 410-451, πίν. 95-96.
Mc CAMP II, J., The Athenian Agora: A Guide to the Excavation and Museum 4 (Αthens 1990).
Mc CAMP II, J., Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Οι Ανασκαφές στην καρδιά της κλασικής πόλης 2 (Αθήνα 2004), σελ. 222-224.
OSANNA, M., “Thesmophorion ed Eleusinion ad Atene: problemi topografici e culturali”, Ostraka IV.1 (1995), σελ. 103-118.
SHEAR, T.L., “ The Campaign of 1934”, Hesperia 4 (1935), σελ. 352-354.
Society of Dilettanti, The Unedited Antiquities of Attica (London 1817), κεφ. 9, πίν. 1-3.
THOMPSON, H.A., “Excavations in the Athenian Agora: 1951”, Hesperia 21 (1952), σελ. 83-113, πίν. 19-31 (ιδίως σελ. 90-91).
THOMPSON, H.A., “Activities in the Athenian Agora: 1959”, Hesperia 29 (1960), σελ. 327-368, πίν. 73-80 (ιδίως σελ. 339-343).
THOMPSON, H.A., “Itinerant Temples of Attica”, American Journal of Archaeology 66 (1962), σελ. 200.
THOMPSON, H.A. – WYCHERLEY, R., The Agora of Athens. The American Excavations in the Athenian Agora, vol. XIV, American School of Classical Studies at Athens (Princeton 1972), σελ. 164-166.
WYCHERLEY, R., The Agora of Athens. Literary and Epigraphic Testimonia, The American Excavations in the Athenian Agora, vol. III, American School of Classical Studies at Athens (Princeton 1957), σελ. 136, αρ. 427 (επιγραφή Ιουλίας Λιβίας Βουλαίας).

 
 
copyright © 2006, ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Το έργο «Ψηφιακή συλλογή Εικονικής Πραγματικότητας "Η αρχαία Αγορά της Αθήνας"» συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Κοινωνία της Πληροφορίας» του Γ' ΚΠΣ.

HellasEuropean UnionInfosoc newInfosoc