Θέση: Νότια πλευρά της Αγοράς. Aρ. 17 στο σχέδιο της Αγοράς στον Οδηγό: Μc Camp II, J., The Athenian Agora, A Short Guide to the Excavations, Excavations of the Athenian Agora, Picture Book no 16, American School of Classical Studies (Princeton 2003), σελ. 2 και 24-25.

Χρονολόγηση κατασκευής: 2ος αι. π.Χ.

Περίοδοι χρήσης: Ελληνιστική, Ρωμαϊκή (;)

 

 

Η Μέση Στοά οικοδομήθηκε περίπου το 180 π.Χ. Ήταν δωρεά του ηγεμόνα του Πόντου Φαρνάκη Α΄. Σε συνδυασμό με το Ανατολικό Κτήριο και τη Νότια Στοά ΙΙ αποτέλεσε το συγκρότημα της Νότιας Πλατείας.

 

 

Η Μέση Στοά ανασκάφηκε το 1936 και οι έρευνες ολοκληρώθηκαν το 1951. Το κτήριο αυτό σε συνδυασμό με δύο ακόμη οικοδομήματα, το Ανατολικό Κτήριο και τη Νότια Μέση Στοά, ενσωματώνοντας και τον τετράπλευρο περίβολο, γνωστό ως Αιακείον, καθώς και τη ΝΔ Κρήνη, συγκρότησε τη λεγόμενη Νότια Πλατεία.

 

Η Μέση Στοά είναι πρωιμότερη, καθώς δεν περιλαμβάνει καθόλου υλικό από το Τετράγωνο Περιστύλιο, με το οποίο χτίζεται η Νότια Στοά ΙΙ και ένα μικρό τμήμα του Ανατολικού Κτηρίου. Η κατασκευή της πάντως δείχνει ένα οργανωμένο σχέδιο των Αθηναίων για τη διευθέτηση της πλατείας, παρόλο που τα υπόλοιπα κτήρια κατασκευάστηκαν κάπως αργότερα.

 

Με βάση το αμφορικό υλικό που βρέθηκε επιτόπου, η Victoria Grace χρονολόγησε την κατασκευή περίπου στο 180 π.Χ. Η χρονολογία αυτή συμβαδίζει με την αναφορά σε επιγραφή της Δήλου για μεγάλη δωρεά χρηματικού ποσού στην Αθήνα από το βασιλιά του Πόντου Φαρνάκη Α΄. Θεωρείται λοιπόν πιθανό, αν και η σύνδεση είναι υποθετική, ο Φαρνάκης, ο οποίος έλεγχε τα Στενά του Βοσπόρου, την παραδοσιακή οδό διέλευσης των σιτηρών που κατανάλωνε η Αθήνα, να θέλησε να τιμήσει την πόλη χτίζοντας ένα κτήριο όπου θα αποθηκεύονταν τα σιτηρά που ο ίδιος πρόσφερε σε αυτή. Η επιγραφή της Δήλου χρονολογείται στο 183 π.Χ. και ταιριάζει ακριβώς με την ιστορία του κτηρίου, στο οποίο χρησιμοποιήθηκαν τεχνικές κατασκευής που δεν απαντούν στην Αθήνα την περίοδο εκείνη και υποδηλώνουν την παρουσία ξένου αρχιτέκτονα ή ακόμα και τεχνιτών.

 

Όταν ξεκίνησε η ανέγερση της στοάς, καταστράφηκαν τα κτήρια νότια της Θόλου. Η κατασκευή άρχισε από την ανατολική πλευρά και ακολούθησε κατεύθυνση προς τα δυτικά. Μόλις ολοκληρώθηκε το μεγαλύτερο τμήμα της κατασκευής, κατεδαφίστηκαν τα παλιότερα οικοδομήματα και ανεγέρθηκε η δυτική γωνία της στοάς.       

 

Η Μέση Στοά είναι ένα επίμηκες κτήριο, διαστάσεων 147 × 17,5 μ., το οποίο χωρίζει την πλατεία της Αγοράς σε δύο άνισα τμήματα, καλύπτοντας το μεγαλύτερο τμήμα του ελεύθερου χώρου της πλατείας και επεκτείνοντάς τη προς νότο, αν αναλογιστεί κανείς ότι στα θεμέλια της δυτικής πλευράς της στοάς ενσωματώθηκε και ένας παλιότερος όρος. Η στοά ακολουθούσε ένα ιδιαίτερο σχήμα, καθώς περιβαλλόταν από δωρικές κιονοστοιχίες και στις δύο μακρές πλευρές, χωρίς να έχει πίσω τοίχο. Έτσι, η βόρεια πλευρά εξυπηρετούσε κυρίως την κύρια πλατεία της Αγοράς, ενώ η νότια πλευρά τη Νότια Πλατεία.

 

Πατούσε πάνω σε κρηπίδωμα τριών βαθμίδων, που σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση στα ανατολικά. Στο εσωτερικό χωριζόταν σε δύο κλίτη από μια κιονοστοιχία που στήριζε τη στέγη. Σώζονται στη θέση τους τα κατώτερα τύμπανα 3 κιόνων στην ανατολική πλευρά. Ίχνη οπών στα πλάγιά τους φανερώνουν ότι οι κίονες ενώνονταν μεταξύ τους με χαμηλό στηθαίο, σχηματίζοντας έναν ενιαίο επιμήκη τοίχο. Στα μισά από τα πολυάριθμα τύμπανα κιόνων από τις εξωτερικές κιονοστοιχίες σώζονται παρόμοιες οπές, που φανερώνουν την ύπαρξη στηθαίου και στο εξωτερικό, δεν είναι όμως βέβαιο αν αυτό περιέβαλλε το σύνολο του κτηρίου. Μάλλον περιοριζόταν στις γωνίες κάθε μακράς πλευράς. Μεταξύ των στηθαίων και του επιστυλίου ανοίγονταν λοιπόν μεγάλα παράθυρα σε κάθε μετακιόνιο διάστημα, εξασφαλίζοντας εξαερισμό και φωτισμό. 

 

Παρά το μέγεθός της η κατασκευή ήταν σχετικά ευτελής: οι κίονες και ο θριγκός κατασκευάστηκαν από αιγινήτικο πωρόλιθο, με εξαίρεση τις μαρμάρινες μετόπες και την πήλινη σίμη, που σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση. Οι δωρικοί κίονες δεν είχαν ραβδώσεις. Το δάπεδο ήταν από πατημένο χώμα. Αν και με ευτελή υλικά φτιαγμένη η στοά, η κατασκευή είναι πολύ προσεκτική και ακριβής.

 

Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι το κτήριο μοιάζει αρκετά με τη Στοά του Φιλίππου στη Δήλο, ιδιαίτερα όπως επεκτάθηκε στις αρχές του 2ου αι. π.Χ. Βόρεια της στοάς ανοιγόταν μια μεγάλη αυλή, που εκτεινόταν από το ανατολικό άκρο της έως περίπου και 5,50-6,00 μ. πριν από το δυτικό άκρο. Η γωνία είχε αφεθεί ελεύθερη προκειμένου να εξυπηρετείται η κυκλοφορία. Το πλάτος της αυλής ήταν 5 μ. περίπου. Στο δυτικό άκρο της βρισκόταν μια εντυπωσιακή βάση ενός μνημείου, του οποίου οι διαστάσεις (6,65 μ. μήκος στη θεμελίωση) επιτρέπουν την υπόθεση ότι επρόκειτο για άρμα. Πιθανόν να παρουσιαζόταν πάνω στο άρμα ο ευεργέτης της πόλης που δώρισε τη στοά. Στο σημείο εκείνο το επίπεδο της αυλής ήταν 4 μ. υψηλότερο από της πλατείας. Μπορούμε να φανταστούμε ότι το μνημείο δέσποζε στο χώρο. Πιθανόν μετά την καταστροφή της Αθήνας από το Σύλλα, το 86 π.Χ., το μνημείο αφαιρέθηκε και το βάθρο καταστράφηκε ολοσχερώς. Στη θέση της ελεύθερης γωνίας μπροστά από τη δυτική γωνία της στοάς κατασκευάστηκε κλίμακα, που μάλλον αποσκοπούσε στην καλύτερη πρόσβαση στο Ωδείο του Αγρίππα.   

 

Στο κέντρο περίπου της Νότιας Πλατείας ανεγέρθηκαν, στα τέλη του 2ου ή στις αρχές του 1ου αι. π.Χ., δύο μικρά οικοδομήματα. Το ανατολικότερο κτήριο, που είναι και το πρωιμότερο, ήταν ένας μικρός περίπτερος ναός. Για το άλλο δεν υπάρχουν ενδείξεις της χρήσης ή του ακριβούς σχεδίου του. Και τα δύο καταστράφηκαν επί Σύλλα και σήμερα σώζονται μόνο οι θεμελιώσεις τους. Ο ναός ενδεχομένως να ανακατασκευάστηκε το 2ο αι. μ.Χ., ενώ το Δυτικό Κτήριο δεν αναστηλώθηκε.

 

Παλιότερες απόψεις συνέδεαν τη Νότια Πλατεία με το Γυμνάσιο του Πτολεμαίου ή με ιερό ή που υποστήριζαν πως αποτελούσε προέκταση του χώρου του Δικαστηρίου της Ηλιαίας έχουν σήμερα καταρριφθεί, ειδικά αφότου αποδείχθηκε ότι η λεγόμενη Ηλιαία ταυτίζεται μάλλον με το Αιακείον. Έτσι, σήμερα θεωρείται πιθανότερο να εξυπηρετούσε καθαρά εμπορικούς σκοπούς.

 

 

Στην καταστροφή του 86 π.Χ. η Μέση Στοά υπέστη ζημιές, αλλά η ιστορία του κτηρίου σε αυτή την περίοδο δεν είναι ευρέως γνωστή. Η πλατεία το διάστημα εκείνο, έως τα μέσα του 2ου αιώνα, καλύπτεται από εργαστήρια και καταστήματα. 

             

 

 

GRACE, V., “The Middle Stoa dated by Amphora Stamps”, Hesperia 54 (1985), σελ. 1-60.

Mc CAMP II, J., The Athenian Agora: A Guide to the Excavation and Museum ⁴ (Athens 1990) (site Αγοράς).

Μc CAMP II, J., The Athenian Agora, A Short Guide to the Excavations, Excavations of the Athenian Agora, Picture Book no 16, American School of Classical Studies (Princeton 2003), σελ. 26-27.

Mc CAMP II, J., Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Οι Ανασκαφές στην καρδιά της κλασικής πόλης ² (Αθήνα 2004), σελ. 211-216. 

THOMPSON, H.A., “Excavations in the Athenian Agora: 1951”, Hesperia 21 (1952), σελ. 86-90.

THOMPSON, H.A. – WYCHERLEY, R., The Agora of Athens. The American Excavations in the Athenian Agora, vol. XIV, American School of Classical Studies at Athens (Princeton 1972), σελ. 65-71.



Μέση στοά, Αναπαράσταση σε περιβάλλον εικονικής πραγματικότητας