Θέση: Δυτικό άκρο της νότιας πλευράς της Πλατείας της Αγοράς. Αρ. 6 στο σχέδιο της Αγοράς στον Οδηγό: Μc Camp II, J., The Athenian Agora, A Short Guide to the Excavations, Excavations of the Athenian Agora, Picture Book no 16, American School of Classical Studies (Princeton 2003), σελ. 2 και 24-25. Ο Mc Camp II., J., The Archaeology of Athens (New Haven – London 2001), σελ. 69, εικ. 66, παρουσιάζει την καλύτερη αναπαράσταση της Θόλου και του περιβάλλοντος χώρου τον 5ο αι. π.Χ.

Χρονολόγηση κατασκευής: 470/460 π.Χ. Η χρονολογία δεν παραδίδεται από τις πηγές, αλλά προκύπτει από τη χρονολόγηση της πρωιμότερης κεραμικής που βρέθηκε εκεί και από τον τύπο της διακόσμησης των ακροκεράμων. Αν συνδεθεί με το έργο του Κίμωνα, πρέπει να χρονολογηθεί μεταξύ 466 και 461 π.Χ.

Περίοδοι χρήσης: Κλασική, Ελληνιστική, Ρωμαϊκή

 

Η Θόλος ή Σκιάς βρίσκεται στο δυτικό άκρο της νότιας πλευράς της Πλατείας της Αγοράς. Ανασκάφηκε το 1933 και το 1934, ενώ συμπληρωματικές έρευνες έγιναν το 1936 και 1937. Ταυτίστηκε γρήγορα με τη Θόλο που αναφέρει ο Παυσανίας στη νοτιοδυτική γωνιά της Αγοράς (1.5.1).

 

 

 

Το όνομα Σκιάς αποδίδεται στη Θόλο από μια σειρά λεξικογράφων (Αμμώνιος, στο λεξικό του Αρποκρατίωνα, βλ. λ. «Θόλος», Φώτιος και Σούδα, βλ. λ. «Σκιάς», Ησύχιος, βλ. λ. «Σκιάς», EtymologicumMagnum, βλ. λ. «Σκιάς») και από επιγραφές. Οφείλεται στο γεγονός ότι το κτήριο έμοιαζε με σκιάδιον, δηλαδή με ομπρέλα ή ψάθινο καπέλο για τον ήλιο. Από τις φιλολογικές μαρτυρίες (σχολιαστής στον Αριστοφάνη, Ειρήνη, στ. 1183) αναφέρεται ότι η Θόλος ονομαζόταν επίσης Πρυτανικόν και εκεί τοποθετούνταν τα αναθηματικά ανάγλυφα του 3ου και 2ου αι. π.Χ. προς τιμήν των μελών της Βουλής που ασκούσαν την πρυτανεία. Ενδεχομένως το όνομα Πρυτανικόν να κάλυπτε τόσο τη Θόλο όσο και το χώρο που περιέβαλλε το περιτείχισμα, όπου σημειώνονταν διάφορες δραστηριότητες. Από άλλες πηγές μαθαίνουμε ότι όλη η περιοχή, στην οποία εντασσόταν και η Θόλος, είχε το όνομα «Τα Αρχεία» (EtymologicumMagnum, βλ. λ. «Θόλος», Φώτιος, βλ. λ. «Θόλος»).

 

Η κύρια χρήση της Θόλου ήταν να στεγάζει τις δραστηριότητες των 50 πρυτάνεων, των βουλευτών δηλαδή της φυλής που ασκούσε την πρυτανεία κατά το 1/10 του έτους (35 ή 36 ημέρες). Η ύπαρξη της κουζίνας δείχνει ότι βασική λειτουργία ήταν η σίτιση των πρυτάνεων, η οποία γινόταν με έξοδα του κράτους. Οι πηγές υποδεικνύουν ότι το ένα τρίτο (16 ή 17) διανυκτέρευε εκεί, ενώ σε εξαιρετικές περιπτώσεις, όπως στην περίπτωση των γεγονότων των Ερμοκοπιδών (415 π.Χ.), όλο το σώμα διανυκτέρευσε εκεί [Αριστοτέλης, Αθ. Πολ. 44.1, Ανδοκίδης, Περί των Ερμών, 45, βλ. και Phoenix 21 (1967), σελ. 79-84].

 

Για να χωρέσουν εκεί οι 50 βουλευτές, έχει διατυπωθεί η υπόθεση ότι τον τοίχο της Θόλου περιέτρεχε εσωτερικά χαμηλό θρανίο, στο οποίο κάθονταν οι πρυτάνεις. Μπροστά τους υποτίθεται ότι είχαν τοποθετηθεί τραπέζια. Σύμφωνα με άλλες απόψεις, υπήρχαν εκεί έξι ομάδες από κλίνες που περιέβαλλαν τους κίονες, καθώς και κλίνες διατεταγμένες κατά μήκος των τοίχων. Τέλος, για τις συνεδριάσεις της πρυτανεύουσας φυλής θα πρέπει να φανταστούμε μια διαφορετική διάταξη των συνέδρων σε επάλληλους κύκλους από καθίσματα να περιβάλλουν την κιονοστοιχία.

 

Λίγο βορειότερα έχουν ανασκαφεί μικρά δωμάτια, τα οποία ερμηνεύονται ως μαγειρείο και αποθήκη. Τα πήλινα σκεύη που έχουν βρεθεί είναι απλά μελαμβαφή αγγεία, με την υπογραφή ΔΕ (δημόσιον), ώστε να μην τα παίρνουν μαζί τους οι απερχόμενοι βουλευτές.

 

Πέρα από τις δραστηριότητες των πρυτάνεων, η Θόλος επίσης στέγαζε τους γραμματείς των πρυτάνεων, καθώς και άλλους αξιωματούχους (Δημοσθένης, 19, 249, 314, μαζί με τα αρχαία σχόλια). Ακόμη, εκεί στεγάζονταν τα επίσημα μέτρα και σταθμά της πόλης υπό την επίβλεψη των μετρονόμων. Οι μετρονόμοι παρέδιδαν δείγματα των επίσημων μέτρων και σταθμών σε τρεις δημόσιους δούλους στη Θόλο, τον Πειραιά και την Ελευσίνα. Επίσης, όπως όλα τα αρχεία της πόλης, η Θόλος ήταν κέντρο λατρειών, που ως επί το πλείστον σχετίζονταν με τη διοίκηση του κράτους. Από επιγραφές του 3ου και του 2ου αι. π.Χ. γνωρίζουμε τις θεότητες στις οποίες θυσίαζαν οι πρυτάνεις: Απόλλων Προστατήριος, Άρτεμις Βουλαία, Άρτεμις Φώσφορος και οι γυναικείες θεότητες που αποκαλούνται Φώσφοροι.

 

 

Στο χώρο της Θόλου και γύρω από αυτή έχουν βρεθεί αγγεία πόσης (κυρίως από το μαγειρείο), από τον 4ο αι. π.Χ. κ.ε. Μέτρα και σταθμά από πηλό, του 5ου και του 4ου αιώνα, έχουν βρεθεί στο χώρο αυτό αλλά και αλλού. Από τον περίβολο της Θόλου προέρχονται επίσης κάποια αγάλματα θεοτήτων που συνδέονται με τις λατρείες της Θόλου (Φώσφοροι), καθώς και αρκετά ψηφίσματα και αναθηματικές επιγραφές του 3ου και 2ου αι. π.Χ.

 

Ο Παυσανίας αναφέρει ότι είδε στο εσωτερικό της Θόλου, το 2ο αι. μ.Χ., ασημένια αγάλματα, τα οποία φυσικά δε διασώθηκαν. 

Κατασκευή

 

Ως έτος κατασκευής της Θόλου θεωρείται το διάστημα μεταξύ 470 και 460 π.Χ. Η χρονολογία δεν παραδίδεται από πηγές: προκύπτει από τη χρονολόγηση της πρωιμότερης κεραμικής που βρέθηκε εκεί και από τον τύπο της διακόσμησης των ακροκεράμων. Αν συνδεθεί με το έργο του Κίμωνα, θα πρέπει να χρονολογηθεί μεταξύ 466 και 461 π.Χ.

 

Στη θέση της Θόλου προϋπήρχαν κατά τον 6ο αι. π.Χ. ένας αριθμός κτηρίων καθώς και τμήμα ενός νεκροταφείου, τα οποία καταστράφηκαν ολοσχερώς από τους Πέρσες το 480/479 π.Χ.

 

 

Από τη Θόλο σώζονται στη θέση τους, στο κατώτερο τμήμα των τοίχων, 8 πλήρεις ή αποσπασματικοί λίθοι. Ένας ακόμη, που ανήκει στη δεύτερη σειρά λίθων, σώζεται στα δυτικά. Στις άλλες πλευρές ο τοίχος έχει γλιστρήσει προς τον πυθμένα της τάφρου θεμελίωσης. Διάφοροι λίθοι βρέθηκαν σε δεύτερη χρήση σε άλλα κτήρια.

Στο εσωτερικό της Θόλου εντοπίστηκαν οι θεμελιώσεις των 5 από τους 6 κίονες. Η έκτη είχε αφαιρεθεί κατά το Μεσαίωνα. Το κατώτερο κομμάτι του κίονα βρέθηκε στα βορειοανατολικά του κτηρίου.

 

 

Στη δυτική πλευρά ο τοίχος πατά κατευθείαν στο βράχο, ενώ σε άλλα τμήματα, σε έδαφος που ανυψώθηκε με πρόσχωση από σπασμένο ασβεστόλιθο, ύψους περίπου 1,5 μ. Ο αρχιτέκτονας του κτηρίου ισοπέδωσε ένα σχετικά εκτεταμένο τμήμα του βράχου, κόβοντας το λόφο στα δυτικά και χρησιμοποίησε το υλικό αυτό για να ανυψώσει το έδαφος στα ανατολικά. Η άκρη του ισοπεδωμένου τμήματος εκτείνεται στα δυτικά έως και 3 μ. από την εξωτερική πλευρά του τοίχου της Θόλου. Στα νοτιοδυτικά το κόψιμο είχε ύψος μέχρι και 1,5 μ.

 

Το αρχικό σχέδιο είναι απλό: ένας συμπαγής εξωτερικός τοίχος που σχηματίζει κύλινδρο, χωρίς καμία διακόσμηση, μια θύρα στην ανατολική πλευρά, ίσως άλλη μία στη βόρεια και 6 εσωτερικοί κίονες, για να στηρίζουν τη στέγη. Η ακτίνα στο σημείο της εσωτερικής επιφάνειας των κατώτερων δόμων των τοίχων έχει υπολογιστεί στα 8,45 μ. Ο κύκλος ακολουθείται με μεγάλη ακρίβεια και οι σωζόμενοι λίθοι παρουσιάζουν ελάχιστη απόκλιση από τον αρχικό υπολογισμό. Η διάμετρος στο εξωτερικό του κτηρίου είναι 18,32 μ. (ύψος λίθων στην κατώτατη στρώση: 0,46 μ. στα δυτικά και 0,42 μ. στα νοτιοανατολικά· μήκος λίθων: 1,17-1,30 μ. στην εξωτερική τους όψη· το πάχος τους είναι περίπου 71 εκ.). Καθώς σώζεται σε λίθους της δεύτερης στρώσης σημείο για την τοποθέτηση συνδέσμου, εικάζεται ότι υπήρχε και τρίτη στρώση λίθων. Πιθανότατα το ανώτερο τμήμα της ανωδομής ήταν από ωμές πλίνθους. Το συνολικό ύψος όμως του κτηρίου μάς είναι άγνωστο.

 

Θύρα υπάρχει στην ανατολική πλευρά της Θόλου. Μία υποθετική θύρα στη βόρεια πλευρά προτάθηκε για να εξηγήσει την επικοινωνία του κυρίως κτηρίου με το μαγειρείο.

 

Το μαρμάρινο κυμάτιο που περιβάλλει τη Θόλο σε ύψος 1 μ. περίπου, είχε σκοπό, σύμφωνα με μία άποψη, να αποτελέσει τη βάση για τοιχογραφίες, οι οποίες πρέπει να καταστράφηκαν το 86 π.Χ. Πάντως ίχνη κατακόρυφης προσθήκης στο άνω τμήμα ενός από τους σωζόμενους λίθους έχει ερμηνευτεί ως απόδειξη ύπαρξης παραθύρων. Ανάλογο στοιχείο παρατηρείται και σε άλλα κτήρια της Αθήνας, όπως το Παλαιό Πρόπυλο της Αθήνας και η Πινακοθήκη των Προπυλαίων του Μνησικλή. Σώζονται δύο πλάκες από το κυμάτιο. Η μία έχει πλάτος 0,728 μ., ώστε μόλις να προεξέχει από τον τοίχο, και πάχος 11 εκ.

 

Οι βάσεις των κιόνων δε σχηματίζουν κύκλο ομόκεντρο με αυτόν του τοίχου, αλλά διατάσσονται ελλειψοειδώς τρεις προς την είσοδο και τρεις απέναντί της. Κάθε ομάδα σχηματίζει τόξο ενός κύκλου, το κέντρο του οποίου βρίσκεται στον άξονα Α-Δ του κύκλου του κτηρίου. Ο κεντρικός κίονας της ανατολικής ομάδας παρεκκλίνει κατά 13 εκ. προς δυσμάς από την υποτιθέμενη σωστή θέση του. Το μέγιστο μετακιόνιο διάστημα είναι 6,32 μ. Στο ανώτερο άκρο τους οι κίονες ενώνονταν μάλλον με μια σειρά δοκαριών που σχημάτιζαν μη κανονικό εξάγωνο στην κάτοψη. Σε μία από τις αναπαραστάσεις της Θόλου το πάχος του δοκαριού φθάνει τα 40 με 50 εκ., αλλά είναι εντελώς υποθετικό.

 

Οι εσωτερικοί κίονες πατούν σε μεγάλους λίθους πλευράς 1 μ. περίπου, από μαλακό γκρίζο πωρόλιθο, οι οποίοι με τη σειρά τους πατούν στο βράχο. Οι κίονες ήταν από σκληρό γκρίζο πωρόλιθο. Η κατώτερη διάμετρος ενός από τους κίονες (που δε σώζεται στη θέση του) είναι 0,60 μ. Σώζεται και τμήμα από κίονα από ψηλότερο σημείο, με διάμετρο 0,49 μ. Είναι αρράβδωτοι, ενδεχομένως ιωνικοί. Έμειναν στη θέση τους έως το 2ο αι. μ.Χ., όπως φανερώνει η σχέση τους με τα διάφορα δάπεδα.

 

Στο μέσο του κτηρίου υπάρχουν ίχνη μιας τετράπλευρης βάσης, από την οποία σώζεται μόνο το ίχνος της βόρειας πλευράς της. Οι διαστάσεις της πλευράς αυτής ήταν γύρω στα 1,08 μ. Η βάση βρισκόταν περίπου στο κέντρο του κτηρίου, αν αποκατασταθεί ως πλήρως τετράγωνη. Δεν ήταν όμως στην πραγματικότητα προσανατολισμένη με βάση το κτήριο. Η βάση πρέπει να έφερε κάποια ελαφρά κατασκευή, ενδεχομένως ένα βωμό. Πιθανός υποψήφιος είναι ο μαρμάρινος κυκλικός βωμός που βρέθηκε στα νοτιοδυτικά του κτηρίου και αποδόθηκε λανθασμένα στο Νέο Βουλευτήριο [Hesperia VI (1937), σελ. 151 κ.ε., εικ. 87: διάμετρος: 0,95 μ.]. Η διαφορά στον προσανατολισμό δείχνει ότι η βάση δεν ανήκει στην περίοδο οικοδόμησης της Θόλου. Ενδεχομένως να πρέπει να ενταχθεί στις εργασίες που γίνονται στη Θόλο στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. Ας σημειωθεί ότι οι φιλολογικές πηγές αναφέρουν θυσίες στο χώρο.

 

Η κύρια, και ίσως μοναδική, είσοδος στην αρχική μορφή του κτηρίου βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του άξονα Α-Δ. Στο σημείο εκείνο ο τοίχος δε σώζεται καλά, αλλά λόγω του ότι ο υπαίθριος χώρος με τον οποίο συνδέονται διάφορες δραστηριότητες βρίσκεται κυρίως μπροστά στην ανατολική πλευρά του, αλλά και επειδή δεν υπάρχει βεβαιωμένη θέση στα δυτικά, νότια ή βόρεια για την ύπαρξη κύριας εισόδου, οι ανασκαφείς δέχονται με βεβαιότητα τη λύση της ανατολικής πλευράς. Δεν είναι γνωστό πάντως το εύρος του ανοίγματος της πόρτας. Οι ανασκαφείς υποθέτουν ένα αρχικό άνοιγμα 2,3 μ. (βασισμένοι και στο μέγεθος 2,186 μ. της Θόλου των Δελφών, που είναι μικρότερων διαστάσεων).

 

 

Η στέγη είναι το πλέον προβληματικό στοιχείο στην αποκατάσταση του κτηρίου. Έχουμε στοιχεία μόνο από την πρώτη φάση, λόγω των πολλών ευρημάτων πήλινων κεραμιδιών που, εξαιτίας της διακόσμησης των ακροκεράμων, χρονολογούνται στο 470-460 π.Χ. περίπου (σύγκριση κυρίως με τα ακροκέραμα κτηρίων της Ακρόπολης, που είναι οψιμότερα). Οι κεραμίδες χρονολογούνται από την περίοδο της κατασκευής του κτηρίου, καθώς βρέθηκαν στο στρώμα καταστροφής του ύστερου 5ου αι. π.Χ. Πιθανόν η πρώτη καταστροφή της Θόλου να τοποθετείται στα χρόνια της αρχής των Tριάκοντα Τυράννων (404-403 π.Χ.).

 

Υπάρχουν τρία είδη κεραμιδιών. Στο επίπεδο του γείσου, πρώτη σειρά κάλυψης της στέγης, υπάρχουν δύο ειδών τρίγωνες κεραμίδες: καλυπτήρες, με τη βάση τους στραμμένη στο εξωτερικό του κτηρίου και διακόσμηση από ακροκέραμα, και στρωτήρες, με τη μύτη τους στραμμένη προς το εξωτερικό. Στις πρώτες η εξωτερική ακμή ενώνεται με το κυρίως τμήμα σε γωνία 61 μοιρών, ενώ το ακροκέραμο έχει σχεδιαστεί με μεγάλη ακρίβεια ώστε να βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο με την ακμή. Επομένως, σε σχέση με τον οριζόντιο άξονα του κτηρίου, η στέγη σχηματίζει γωνία 29 μοιρών. Δεν υπάρχουν τρύπες για συνδέσμους, ίσως όμως να συνδέονταν οι κεραμίδες με λεπτό κονίαμα. Σώζονται αρκετά ακροκέραμα με διακόσμηση σε πορφυρό και μαύρο χρώμα.      

 

Υπάρχουν επίσης οι ρομβοειδούς σχήματος κεραμίδες, που κάλυπταν την υπόλοιπη στέγη, από τις οποίες σώζονται τουλάχιστον 22 από την αρχική ανασκαφή και αρκετά θραύσματα από μεταγενέστερες έρευνες. Από 4 σώζονται και οι διαστάσεις: 0,637 × 1,27 μ., 0,5 × 1,25 μ., 0,64 × 1,25 μ., 0,635 × 1,26 μ. Αρχικά θεωρήθηκε ότι οι κεραμίδες έχουν σε μεγάλο βαθμό το ίδιο μέγεθος, ανεξάρτητα από τη στρώση, γεγονός που δείχνει ότι καλύπτουν ομοιόμορφα τη στέγη σε μια διάταξη που θυμίζει δίχτυ ή λέπια ψαριού. Η πλέξη θα γινόταν ως εξής: στο κατώτατο άκρο της στρώσης τίθεται ένας τριγωνικός στρωτήρας ανάμεσα σε δύο ρομβοειδείς κεραμίδες. Κάτι ανάλογο ισχύει και για την κορυφή της στρώσης, με ένα στρωτήρα ανάμεσα σε δύο ρομβοειδείς κεραμίδες.

 

Επειδή δεν υπάρχουν κεραμίδες μικρότερου μεγέθους ανάμεσα στα αρχικά ευρήματα, θεωρείται πως η κάλυψη δεν έφθανε έως την κορυφή της στέγης. Ενδεχομένως, σύμφωνα με την άποψη των πρώτων ανασκαφέων, να καλυπτόταν το ανώτερο τμήμα του κώνου από ορείχαλκο έως την κορυφή, όπως στο Φιλιππείο της Ολυμπίας. Στην περίπτωση αυτή, τα παράθυρα είναι απαραίτητα για το φωτισμό του κτηρίου. Οι υποστηρικτές του σχήματος αυτού θεωρούν ότι ένα τμήμα γλυπτού αποτελεί ίσως ακρωτήριο από την αρχική στέγη [βλ. R. Nichols, Hesperia 39 (1970), σελ. 117].

 

Η αναπαράσταση που προσφέρει ο Miller είναι τελείως διαφορετική και βασίζεται σε μεταγενέστερα ευρήματα από την αρχική ανασκαφική έρευνα. Αυτά αποτελούνται από ρομβοειδείς κεραμίδες σε διάφορα μεγέθη: στις αρχικές, όπου υπάρχει γωνία 57 μοιρών στην κορυφή και τη βάση και 151 στην πλάγια επιφάνεια του σημείου ένωσης, προστίθενται κεραμίδες με διαστάσεις 90 και 135 μοίρες, 47 και 155 μοίρες και 78 και 141 μοίρες. Άρα, αποδεικνύεται ότι στη Θόλο ακολουθείται η αρχή να μειώνεται το μέγεθος της κεραμίδας από στρώση σε στρώση και όχι ο αριθμός των κεραμίδων, όπως προϋποθέτει το προηγούμενο σχήμα.

 

Υποθέτει την ύπαρξη 16 σειρών με 60 κεραμίδες η καθεμία, τα οποία είχαν διαστάσεις διαφορετικές: όσο στενεύουν οι κεραμίδες και φθάνουμε στις ψηλότερες στρώσεις τόσο μακρύτερες γίνονται. Στην κατώτερη σειρά πρέπει να υπήρχαν κεραμίδες περίπου τετράγωνες, πλάτους 93 εκ., και με ελαφρώς κυρτωμένη την κάτω πλευρά, ακολουθώντας την περιφέρεια του κύκλου των τοίχων του κτηρίου. Στην ενδέκατη και τελευταία στρώση που προϋποθέτει η αναπαράσταση του Miller, η κεραμίδα θα είχε πλάτος 37 εκ. και μήκος 1,59 εκ. Πάνω από αυτή τη σειρά θα υπήρχε μία σειρά με μισές κεραμίδες, τρίγωνες στο σχήμα.

 

Όμως, έχουν βρεθεί κεραμίδες που να δικαιολογούν την ύπαρξη μόνο εννέα σειρών ανομοιόμορφων κεραμίδων, ενώ έχει υπολογιστεί ότι χρειάζονταν 16 στρώσεις. Άρα, υπήρχε οπαίο στο κέντρο της στέγης. Κάτι τέτοιο διευκολύνει τη διαφυγή του καπνού και των οσμών από τις θυσίες και τα γεύματα, αλλά εξηγεί επίσης και το εκτεταμένο σύστημα αγωγών ομβρίων υδάτων που βρέθηκε στο εσωτερικό της Θόλου. Στην περίπτωση αυτή η αναπαράσταση του κτηρίου δεν περιλαμβάνει παράθυρα, παρά μόνο την κεντρική θύρα.

 

Οι φιλολογικές μαρτυρίες είναι συγκεχυμένες: κάποιες πηγές αναφέρουν καθαρά τη μυτερή στέγη (π.χ. Ησύχιος, βλ. λ. «Θόλος»), ενώ άλλες υποδηλώνουν ότι η στέγη ήταν κωνική.

 

 

Στο μαγειρείο αναγνωρίζονται τέσσερις φάσεις, από τις οποίες εξετάζονται εδώ μόνο οι τρεις. Αρχικά (φάση Ι) ήταν ένα μικρό τετράπλευρο κτήριο, εφαπτόμενο στη δυτική πλευρά της Θόλου, χτισμένο την ίδια περίοδο με αυτή. Οι διαστάσεις του ήταν 4,25 × 5,15 μ. και είχε μια είσοδο στη βόρεια πλευρά, πλάτους μόλις 1,10 μ. Σε σχέση με τη Θόλο, το έδαφος από πατημένο χώμα του μαγειρείου βρισκόταν 0,60 μ. χαμηλότερα. Η στέγαση εξασφαλιζόταν από κεραμίδες ίδιου περίπου τύπου με αυτές της Θόλου: υπάρχει μικρή διαφοροποίηση στη διακόσμηση (διαφορετική εναλλαγή πορφυρού και μαύρου στον πλοχμό, μόνο μία πορφυρή ταινία στο άνω τμήμα των κεραμίδων). Το κτήριο αυτό καταστράφηκε στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. μαζί με τη Θόλο. Ξαναχτίστηκε σε διαφορετικό σχέδιο περίπου μισό αιώνα αργότερα (φάση ΙΙ).

 

Η θεμελίωση πατά σε πρωιμότερο τοίχο, η συνέχεια του οποίου χρησίμευε ως βόρειο όριο του περίβολου της Θόλου. Ήταν από λίθους από ασβεστόλιθο της Ακρόπολης, εκ των οποίων σώζεται μία μόνο σειρά. Από το βόρειο τοίχο διατηρείται μόνο η κάτω σειρά της θεμελίωσης από ακατέργαστους ασβεστόλιθους της Ακρόπολης. Ο δυτικός τοίχος σώζεται ελάχιστα, καθώς υπέστη καταστροφές από μεσαιωνικές κατασκευές στη θέση αυτή. Η βορειοδυτική γωνία και ο ανατολικός τοίχος κατέρρευσαν κατά τη δημιουργία υστερότερων κτηρίων.

 

 

Στην πρώτη φάση της Θόλου (470-465 π.Χ.) ο περίβολος ξεκινά από τη νοτιοδυτική πλευρά της Θόλου με κατεύθυνση ΝΔ, αλλά αμέσως κάμπτεται προς τα ΒΔ. Στη γωνία του ανατολικού τοίχου ανοιγόταν η είσοδος στον περίβολο. Ο βόρειος τοίχος, που σχηματίζει αμβλεία γωνία με τον ανατολικό, ήταν εφαπτόμενος στο νότιο τοίχο του μαγειρείου. Πιθανολογείται μία ακόμη είσοδος στον περίβολο, κάτω ακριβώς από το μαγειρείο. Οι τοίχοι στα Α, Β και ΝΑ αποτελούνται από αργούς λίθους και συνεχίζουν την πορεία των τοίχων των κτηρίων, οι οποίοι προϋπήρχαν της Θόλου στη θέση εκείνη. Γενικά υπάρχει μεγάλη ποικιλία στα υλικά που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή του περίβολου. Δυτικά του μαγειρείου μάλλον δεν υπήρχε τοίχος του περίβολου ή τουλάχιστον δεν είναι τίποτε γνωστό γι’ αυτόν.

 

Στη νοτιοανατολική γωνία, όπου η κατασκευή είναι της ίδιας περιόδου με τη Θόλο, σώζεται ο περίβολος σε ύψος 0,76 μ. για ένα διάστημα 2 μ. περίπου. Εδώ χρησιμοποιήθηκαν αργοί ασβεστόλιθοι της Ακρόπολης και μαλακοί πωρόλιθοι, σε πολυγωνικό σύστημα τοιχοποιίας, με συνδετικό κονίαμα πιο καθαρό καστανό πηλό. Στη συνέχειά του ο νοτιοανατολικός τοίχος πατά σε μια κρηπίδα με λίθους από μαλακό γκρίζο πωρόλιθο. Έπειτα, και για 1,50 μ. περίπου, ο τοίχος σώζεται σε ύψος 0,90 μ. και 0,50 μ. πάχος. Στο νότιο τοίχο το έδαφος στην εσωτερική παρειά είναι ελαφρώς υπερυψωμένο σε σχέση με την εξωτερική παρειά. Σταδιακά, το έδαφος στο εσωτερικό κατηφορίζει έως το επίπεδο της Θόλου. Συγχρόνως με την κατασκευή του Νέου Βουλευτηρίου, τον ύστερο 5ο αι. π.Χ., ο βόρειος τοίχος μετατοπίζεται κατά 5 μ. και στρέφεται προς τη Θόλο, δυτικά, ώστε να συμπεριλάβει το μαγειρείο. Ο τοίχος αυτός είναι σε χρήση έως τις αρχές του 3ου αι. π.Χ.

 

Στο νοτιοανατολικό τμήμα του πρόπυλου, που εφάπτεται στον αρχικό περίβολο, υπάρχει μια βάση από γκρίζο πωρόλιθο. Το άνω τμήμα διαμορφώνεται ως τετράγωνο με πλευρά 1,7 μ. Θεωρείται σύγχρονη με την κατασκευή της Θόλου.

 

Εφαπτόμενη σχεδόν με τη νοτιοδυτική γωνία της βάσης αυτής υπάρχει τετράπλευρη θεμελίωση 1,10 × 1,40 μ., που στηρίζει ένα πώρινο ογκόλιθο.

 

 

Ανατολικά του βόρειου τμήματος του πρόπυλου της Θόλου υπάρχουν δύο τετράπλευρα μνημεία ίδιων διαστάσεων της Ελληνιστικής περιόδου. Ανατολικά στην πρώιμη πλατεία συναντάται ακόμη ένα τετράπλευρο μνημείο, με διαστάσεις 1,20 × 2,00 μ.

 

 

 

Η Θόλος της Ελληνιστικής περιόδου είναι σε μεγάλο βαθμό το οικοδόμημα που προέκυψε στο τέλος του 5ου αι. π.Χ., με άγνωστη στέγαση, πιθανόν χάλκινη, και με την προσθήκη του μαγειρείου της φάσης ΙΙΙ.

 

 

Η φάση ΙΙΙ χρονολογείται από την Πρώιμη Ελληνιστική περίοδο (πρώιμος 3ος αι. π.Χ.). Ο νότιος τοίχος τώρα ταυτίζεται (όπως και στη φάση ΙΙ) με τον κυκλικό εξωτερικό τοίχο της Θόλου. Ο δυτικός τοίχος, μήκους 5,15 μ., ξαναχτίζεται και εκεί ανοίγεται η πόρτα. Ένας μόνο λίθος έχει βρεθεί στη θέση του. Ο ανατολικός τοίχος ακολουθεί σε γενικές γραμμές τη χάραξη του αντίστοιχου τοίχου της φάσης ΙΙ και έχει συνολικό μήκος 12,30 μ. Ο βόρειος τοίχος έχει συνολικό μήκος 12,60 μ. Μεταξύ της πόρτας και του νέου δυτικού τοίχου σχηματίζεται ένα δωμάτιο που πιθανόν να παρέμενε υπαίθριο. Σε αυτό το δωμάτιο κατέληγε πλέον η υποθετική βόρεια είσοδος της Θόλου. Η κατασκευή των τοίχων είναι από πολυγωνική τοιχοποιία, από μεγάλους ασβεστόλιθους της Ακρόπολης αδρά δουλεμένους. Σε σχέση με το δάπεδο της φάσης ΙΙ (που ήταν ψηλότερο κατά 50 εκ. του αρχικού), το δάπεδο τοποθετείται σε λίγο ψηλότερο σημείο.

 

 

Στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. χτίζεται το πρόπυλο του Νέου Βουλευτηρίου και αλλοιώνεται εκ νέου η πορεία του βόρειου τοίχου, ο οποίος είναι πλέον παράλληλος με τη νότια πλευρά του Παλαιού Βουλευτηρίου. Και σε αυτό το σχέδιο εμπεριέχεται στον περίβολο το μαγειρείο. Στη νοτιοδυτική γωνία της Θόλου διαφοροποιείται επίσης η πορεία του περίβολου: ο νότιος τοίχος αλλάζει κατεύθυνση και στρέφεται προς τη Θόλο περίπου 2,5 μ. πριν φθάσει στην κλίμακα που οδηγεί στο Νέο Βουλευτήριο.

 

 

Ανατολικά του βόρειου τμήματος του πρόπυλου της Θόλου υπάρχουν δύο τετράπλευρα μνημεία ίδιων διαστάσεων, της Ελληνιστικής περιόδου. Στα ανατολικά της πρώιμης πλατείας συναντάται ακόμη ένα τετράπλευρο μνημείο, με διαστάσεις 1,20 x 2 μ.

 
ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

 

 

Από το μαρμάρινο πλακόστρωτο της φάσης του 2ου αι. μ.Χ. σώζεται το στρώμα του κονιάματος, στο οποίο πατούσαν και 31 από τις πλάκες, πλήρως ή μερικώς διατηρημένες στη θέση τους. Κάτω από το στρώμα αυτό σώθηκε το μωσαϊκό της εποχής του Αυγούστου και το δάπεδο από πατημένο χώμα των προγενέστερων περιόδων. Βρέθηκαν επίσης πολλά θραύσματα από τις πήλινες κεραμίδες της αρχικής στέγης.

 

Καταστροφές στο εσωτερικό του κτηρίου από μεταγενέστερες επεμβάσεις σημειώνονται την Ύστερη Ρωμαϊκή, τη Βυζαντινή εποχή και στους Νεότερους χρόνους, λόγω της κατασκευής του κελαριού ενός σπιτιού.

 

 

Στην Ύστερη Ελληνιστική περίοδο, κατά την περίοδο οικοδόμησης του πρόπυλου, το κυμάτιο, και ίσως και η ανώτερη στρώση του τοίχου, αφαιρέθηκαν και μάλλον αντικαταστάθηκαν από πλίνθους.

 

Το διάστημα όμως που το κτήριο καλύφθηκε με δάπεδο από μαρμάρινες πλάκες, τον 2ο αι. μ.Χ., οι κίονες αφαιρέθηκαν και οι θεμελιώσεις τους καλύφθηκαν. Όταν προστέθηκε το δάπεδο από μαρμαρόπλακες, οι τοίχοι στο εσωτερικό, τουλάχιστον στο κατώτερο τμήμα τους, καλύφθηκαν από μεγάλες τετράπλευρες πλάκες, προφανώς μαρμάρινες. Σώζεται ακόμη ίχνος από το συνδετικό κονίαμα, πάχους 10 εκ., με το ίχνος μιας μεγάλης πλάκας πλάτους περίπου 72 εκ.

 

Από τις πλάκες του δαπέδου του 2ου αι. μ.Χ., σώζονται 31, από λευκό πεντελικό μάρμαρο, και κατά τμήματα, υμήττιο μάρμαρο. Οι πλάκες διαφέρουν αρκετά σε μέγεθος, αλλά έχουν τοποθετηθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να δημιουργούν την εντύπωση ομοιόμορφης διάταξης. Θα πρέπει να υπολογιστεί αρκετά υψηλότερα σε σχέση με το πρώτο έδαφος, περίπου 45 εκ.

 

 

Τον 1ο αι. π.Χ. οικοδομείται το πρόπυλο, από το οποίο σώζονται μόνο οι θεμελιώσεις. Αποτελούνται από τρεις στρώσεις ακατέργαστων λίθων. Επίσης σώζεται μία βαθμίδα από υμήττιο μάρμαρο, στη νότια πλευρά, ενώ τα ύψη των θεμελιώσεων στα διαφορετικά τμήματα του κτηρίου επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι υπήρχε μόνο άλλη μία βαθμίδα. Το εσωτερικό του πρόπυλου ήταν στρωμένο με μαρμάρινες πλάκες. Θεωρείται, κατόπιν μελέτης των διαστάσεων που δε συμβαδίζουν με το δωρικό κίονα, ότι υπήρχαν 4 ιωνικοί κίονες. Πολλά από τα μέλη που χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή του πρόπυλου βρίσκονται σε δεύτερη χρήση, γεγονός που υποδεικνύει ότι χτίστηκε έπειτα από μια εκτεταμένη καταστροφή της πόλης, η οποία αφορά και την ίδια τη Θόλο. Ταυτίζεται με μεγάλη πιθανότητα με την καταστροφή της πόλης από το Σύλλα. Η Θόλος μάλλον επιδιορθώθηκε άμεσα, ενώ το πρόπυλο χτίστηκε αρκετά αργότερα.

 

 

Ενδεχομένως μετά το 400 π.Χ. η στέγη να ήταν εξολοκλήρου χάλκινη. Αφότου αφαιρέθηκαν οι κίονες (2ος αι. μ.Χ.), υπάρχει περίπτωση η στέγαση να έγινε μόνο από κορμούς οριζόντιους, χωρίς κατακόρυφα στηρίγματα. Άλλη άποψη θεωρεί ότι την περίοδο εκείνη καλύφθηκε το κτήριο με θόλο ρωμαϊκού τύπου από σκυρόδεμα. Ως προς αυτό το σημείο υπάρχει σοβαρή διχογνωμία και δεν πρέπει να θεωρείται βέβαιη η λύση αυτή, η οποία απορρίπτεται από τους ανασκαφείς και τον Τραυλό.

 

             

Στη φάση ΙV αλλάζει εκ νέου σχήμα το μαγειρείο. Ο ανατολικός τοίχος ξαναχτίζεται και μετατοπίζεται ελαφρώς προς δυσμάς. Έχει μήκος 5,10 μ. και βρίσκεται σε λίγο ψηλότερο έδαφος σε σχέση με τον παλιότερο τοίχο. Η νότια άκρη του έχει ταυτιστεί με πέτρα που βρέθηκε στην αρχική της θέση. Η άκρη της είχε λειανθεί για να ακολουθεί την καμπυλότητα των τοίχων της Θόλου. Η βορειοανατολική γωνία μετακινείται, προκειμένου να περάσει από εκεί αγωγός. Χτίζεται ένας εγκάρσιος τοίχος που χωρίζει το εσωτερικό σε δύο δωμάτια. Σώζονται μόλις τρεις λίθοι από τον τοίχο αυτό. Το δυτικό τμήμα πρέπει να ήταν στεγασμένο, ενώ το ανατολικό υπαίθριο. Το έδαφος στο δυτικό δωμάτιο ήταν 25 εκ. ψηλότερο από αυτό της 3ης περιόδου και ταυτόχρονα 20 εκ. ψηλότερο από το έδαφος στο ανατολικό δωμάτιο.

 

 

Η προσθήκη του πρόπυλου, μετά το 22/21 π.Χ., είναι η σοβαρότερη παραποίηση του σχεδίου του κτηρίου. Στη φάση αυτή πρέπει να γκρεμίστηκε ολοσχερώς η ανωδομή του τοίχου που είχε επιδιορθωθεί στα μέσα του αιώνα, μετά την καταστροφή της Θόλου από το Σύλλα το 86 π.Χ.

 

Το πρόπυλο στα ανατολικά, της εποχής του Αυγούστου, είναι προσανατολισμένο με βάση τον άξονα Α-Δ του κτηρίου, σε απόκλιση μόλις 10 εκ. από αυτόν. Οι θεμελιώσεις του, σε τρεις στρώσεις λίθων, έχουν διαστάσεις 6,50 × 3,50 μ. Xτίζεται πάνω σε αγωγό που δημιουργήθηκε μετά το 86 π.Χ., καθώς περιείχε υλικό από παλιότερη φάση της Θόλου. Σώζεται στη νότια πλευρά τμήμα μίας βαθμίδας από υμήττιο μάρμαρο. Υπήρχε τουλάχιστον μία ακόμη βαθμίδα, όπως μαρτυρούν ίχνη της πάνω στους σωζόμενους λίθους της πρώτης βαθμίδας. Λόγω του ύψους της Θόλου, οι ανασκαφείς θεωρούν ότι υπήρχαν μόνο δύο βαθμίδες. Από τη θύρα δε σώζεται κανένα ίχνος. Το πρόπυλο αποτελείται από πρόσοψη με τέσσερις κίονες. Λόγω του μικρού μεγέθους του, θεωρήθηκε ότι ήταν ιωνικό. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι έμοιαζε αρκετά με το πρόπυλο στον Πύργο των Αέρηδων.

 

 

Χρονολογείται στην περίοδο του Αυγούστου. Πρόκειται για τετράπλευρο χώρο διαστάσεων 5,5 × 6 μ., που χωρίζεται σε δύο κελιά από έναν τοίχο προσανατολισμένο στον άξονα Α-Δ, στη μέση του οποίου ανοιγόταν θύρα. Το δυτικό δωμάτιο ήταν εφαπτόμενο με τον τοίχο της Θόλου. Η βόρεια, ανατολική και νότια πλευρά εδράζουν απευθείας πάνω στο βράχο. Το βόρειο δωμάτιο βρίσκεται σε ύψος 1,27 μ. από το δάπεδο της Θόλου. Η είσοδος στο κτήριο γινόταν από θύρα στη βόρεια πλευρά. Στα νότια υπήρχε φρέαρ. Στα δυτικά ο βράχος ανεβαίνει πολύ απότομα. Όταν έγινε η δυτική προσθήκη, έπαψε να χρησιμοποιείται ένα σημαντικό πέρασμα που οδηγούσε από τη Θόλο στο Νέο Βουλευτήριο. Έτσι, ο βράχος στα δυτικά της προσθήκης κόπηκε και δημιουργήθηκε άνοιγμα περίπου 1,30 μ. Χρονολογείται πιθανότατα στον 1ο αι. μ.Χ.

 

 

Μετά το 22/21 π.Χ., σύμφωνα με την άποψη του Schmalz, χρονολογείται η επέκταση του περιβόλου σε ένα τριγωνικό χώρο, κατά 72 τ.μ., δηλαδή σε πλάτος 4 μ. και μέγιστο μήκος 18 μ. Στα νότια και νοτιοανατολικά χτίστηκε ένας νέος τοίχος, ο πρώτος μετά τον 3ο αι. π.Χ. Ο τοίχος αυτός πατά στην παλιότερη πορεία του μεγάλου αγωγού, που τώρα έχει μετατοπιστεί. Στη μέση αυτού του τοίχου ανοίχτηκε μνημειακή θύρα που περιλαμβάνει μνημειακό δωρικό πρόπυλο.

 

Ο νοτιοανατολικός τοίχος στο νότιο τμήμα του περνά από τις βόρειες θεμελιώσεις του δωρικού πρόπυλου, ενώ βορειότερα ακολουθεί την πορεία του πρωιμότερου νοτιοανατολικού τοίχου και ακόμη βορειότερα εφάπτεται με το πίσω τμήμα της εξέδρας. Δεν υπάρχουν καθόλου στοιχεία για ενδεχόμενες μετατροπές στην ανατολική πλευρά.

 

 

Στη νοτιοδυτική γωνία του περίβολου του 1ου αι. π.Χ., μεταξύ της Θόλου και του Στρατηγείου, χτίζεται την ίδια περίοδο ένα δωρικό πρόπυλο. Οι θεμελιώσεις έχουν διαστάσεις 6,22 μ. στην πρόσοψη του πρόπυλου και βάθος 5,05 μ. Τοποθετήθηκαν τρεις σειρές λίθων στο εγκαταλελειμμένο κανάλι στο δυτικό τμήμα του μεγάλου αγωγού. Από την ευθυντηρία σώζονται επτά πωρόλιθοι που δεν προέρχονται από την Θόλο, αλλά από κάποιο άλλο κτήριο χωρίς αρμούς.

 

Το δωρικό πρόπυλο είχε 4 κίονες στην πρόσοψη, με 20 ραβδώσεις ο καθένας. Η κατώτερη διάμετρος των κιόνων ήταν 0,55 μ. Υπήρχαν δύο βαθμίδες πρόσβασης. Το εσωτερικό καλύφθηκε με πλάκες από υμήττιο μάρμαρο. Οι αρχιτέκτονες χρησιμοποίησαν υλικό από διάφορα κτήρια, σε διαφορετικές ποικιλίες λίθων, τις οποίες κάλυψαν με επίχρισμα. Το πώρινο δωρικό επιστύλιο που βρέθηκε στη θεμελίωση μιας σύγχρονης οικίας προέρχεται από ένα παλιότερο κτήριο. Ανήκει στο νοτιοδυτικό τμήμα του πρόπυλου, σύμφωνα με την αποκατάσταση που πρότεινε ο Thompson. Το ύψος του είναι 0,37 μ. Σώζονται επίσης τμήματα από δύο ακόμη λίθους του επιστυλίου από καστανό πωρόλιθο καλυμμένο με λευκό επίχρισμα.

 

 

Τον 1ο αι. π.Χ., ακριβώς μπροστά στη Θόλο, στα ΒΑ του ιωνικού πρόπυλου χτίζεται μια κρήνη, από την οποία σώζονται μόνο οι πώρινες θεμελιώσεις σε δύο στρώσεις λίθων και κάποια στοιχεία που προέρχονται από τις πρώιμες φάσεις της Θόλου. Η θεμελίωση έχει διαστάσεις 3,00 × 3,41 μ. Φαίνεται πως το μνημείο συνδέεται με τη δημιουργία κάποιου κήπου στον περίβολο της Θόλου.

 

Κατόπιν, κατά την ίδια περίοδο, ή ίσως τον 1ο αι. μ.Χ., προστίθεται και η εξέδρα, διαστάσεων 5,50 × 9,50 μ., που εγγράφεται στη βορειοανατολική γωνία του περίβολου. Ο προσανατολισμός της εξέδρας συμπίπτει με αυτόν της Μέσης Στοάς. Έχει σχήμα τετράπλευρο, και μια προσθήκη πόδιου σε σχήμα Π και ενός χαμηλού θρανίου ίδιου σχήματος στη βόρεια πλευρά. Πιθανόν να τοποθετούσαν επάνω αγάλματα. Η εξέδρα ακολουθεί τον προσανατολισμό του αναλημματικού τοίχου της Μέσης Στοάς.

 

 

Αρχαία Αγορά της Αθήνας – Άρειος Πάγος. Σύντομο Ιστορικό και Περιήγηση, Έκδοση της Ένωσης Φίλων Ακροπόλεως (Αθήνα 2004), σελ. 12-13.

BALDASSARI, P., ΣΕΒΑΣΤΩΙ ΣΩΤΗΡΩΙ. Edilizia Monumentale a Atene durante il Saeculum Augustum (Archaeologica 124, Giorgio Bretschneider Editore 1998), σελ. 223-225.

BOERSMA, J.S., Athenian Building Policy from 561/560 to 405/404 B.C. (Scripta Archaeologica Groningana 4, Groningen 1970), σελ. 54-55, 212, αρ. 86.

BURDEN, J.C., Athens Remade in the Age of Augustus: A Study of the Architects and Craftsmen at Work, Diss. University of California (Berkeley 1998), σελ. 153-162.

KROLL, J.H., “Two Hoards of Athenian Bronzes”, Αρχαιολογικό Δελτίον 27 (1972), σελ. 86-120 (ιδίως 100-101).

ΛΑΜΠΡΙΝΟΥΔΑΚΗΣ, Β., Οικοδομικά Προγράμματα στην Αρχαία Αθήνα 479-431 π.Χ. (Αθήνα 1986), σελ. 54-55.

Mc CAMP II, J., The Athenian Agora: A Guide to the Excavation and Museum ⁴ (Αθήνα 1990), σελ. 47-54.

Mc CAMP II, J., The Archaeology of Athens (New Haven – London 2001), σελ. 69-71.

Μc CAMP II, J., The Athenian Agora, A Short Guide to the Excavations, Excavations of the Athenian Agora, Picture Book no 16, American School of Classical Studies (Princeton 2003), σελ. 13.

Mc CAMP II, J., Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Οι ανασκαφές στην καρδιά της κλασικής πόλης ² (Αθήνα 2004), σελ. 100-101, 120-123.

ΜΙLLER, S.G., The Prytaneion: its Function and Architectural Form (Berkeley 1978), σελ. 54-62.

MILLER, S.G., “Circular Roofing Systems and the Athenian Tholos”, Πρακτικά ΧΙΙ Συνεδρίου Κλασικής Αρχαιολογίας, Αθήνα, 4-10 Σεπτεμβρίου 1983 (Αθήνα 1988), τόμ. Δ΄, σελ. 134-139, πίν. 45-48.

SCHMALZ, G., Public building and civic identity in Augustan and Julio-Claudian Athens, Dissertation University of Michigan 1994 (Ann Arbor 1995), σελ. 60-68.

THOMPSON, H.A., The Tholos of Athens and its Predecessors, The American Excavations in the Athenian Agora (Hesperia Supplement 4, American School of Classical Studies at Athens, Princeton 1940).

THOMPSON, H.A. – WYCHERLEY, R., The Agora of Athens. The American Excavations in the Athenian Agora, vol. XIV, American School of Classical Studies at Athens (Princeton 1972), σελ. 41-46.

TRAVLOS, J., Pictorial Dictionary of Ancient Athens (Princeton 1971), σελ. 553-561.

VANDERPOOL, E., “Tholos and Prytanikon”, Hesperia 4 (1935), σελ. 470-475.

WYCHERLEY, R., The Agora of Athens. Literary and Epigraphic Testimonia, The American Excavations in the Athenian Agora, vol. III, American School of Classical Studies at Athens (Princeton 1957), σελ. 179-184. 



Θόλος, Αναπαράσταση σε περιβάλλον εικονικής πραγματικότητας, κλασική περίοδος



Θόλος, Αναπαράσταση σε περιβάλλον εικονικής πραγματικότητας, ελληνιστική περίοδος