Θέση: Δυτική Οδός, δίπλα στη Στοά του Διός Ελευθερίου. Αρ. 4 στο σχέδιο της Αγοράς στον Οδηγό: Μc Camp II, J., The Athenian Agora, A Short Guide to the Excavations, Excavations of the Athenian Agora, Picture Book no 16, American School of Classical Studies (Princeton 2003), σελ. 2 και 24-25.

Χρονολόγηση κατασκευής: γ΄ τέταρτο του 4ου αι. π.Χ. Ο Τραυλός συνδέει τη δημιουργία του με την αρχή του Λυκούργου (338-326 π.Χ.)

Περίοδοι χρήσης: Ελληνιστική, Ρωμαϊκή

 

 

Ο μικρός ναός του Απόλλωνος Πατρώου οικοδομήθηκε στο γ΄ τέταρτο του 4ου αι. π.Χ., στη δυτική πλευρά της Αγοράς, δίπλα στη Στοά του Διός Ελευθερίου. Στέγαζε το λατρευτικό άγαλμα του Απόλλωνος Αλεξικάκου, έργο του Καλάμιδος, καθώς και άλλα φημισμένα γλυπτά.

 

 

 

Ο ναός ανασκάφηκε το 1895-1896 από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο. Το 1907, οι εργασίες συνεχίστηκαν στο νότιο τμήμα του από την Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, κατά τη διάρκεια των οποίων βρέθηκε το κολοσσιαίων διαστάσεων λατρευτικό άγαλμα. Η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών ανέσκαψε πλήρως το κτήριο και τον περιβάλλοντα χώρο την περίοδο 1931-1935. Τότε ταυτίστηκε ο ναός με βάση την περιγραφή του Παυσανία (1.3.4).

 

 

Κάτω από το ναό του 4ου αι. π.Χ. σώζονται πενιχρά ερείπια που θεωρείται ότι ανήκουν σε ναό του ίδιου θεού. Το κτήριο αυτό είχε αψιδωτή απόληξη και με βάση την κεραμική που βρέθηκε χρονολογείται στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. Με το κτήριο αυτό έχει συνδεθεί ένας λάκκος χύτευσης, όπου βρέθηκαν θραύσματα μήτρας για την κατασκευή ενός κούρου διαστάσεων περίπου στο μισό του φυσικού (1,10 μ.). Ίσως να έστεκε πάνω σε ένα μικρό πώρινο βάθρο που βρέθηκε στο εσωτερικό του ναού.

 

Το κτήριο πρέπει να καταστράφηκε το 480/479 π.Χ. Ο ανασκαφέας ταύτισε το κτήριο με τον αρχαϊκό ναό του Απόλλωνος Πατρώου και τον κούρο που χυτεύθηκε εδώ με το λατρευτικό του άγαλμα.

 

Κατά την επόμενη φάση, από το 480 π.Χ. ως το γ´ τέταρτο του 4ου αι. π.Χ., στο χώρο πρέπει να υπήρχαν μόνο τα ερείπια του παλαιότερου ναού ή ενδεχομένως να είχε καθαριστεί ο χώρος και να ήταν κενός. Στο βράχο του Αγοραίου Κολωνού λόφου τοποθετήθηκαν εκείνη την περίοδο πώρινα έδρανα, προφανώς για την εξυπηρέτηση των θεατών που παρακολουθούσαν τα δρώμενα. Ο Thompson θεωρούσε ότι την περίοδο αυτή, ή τουλάχιστον σε κάποιο τμήμα της (μετά το 426 π.Χ.), υπήρχε επίσης, σε κάποιο σημείο του χώρου που μετέπειτα καταλαμβάνεται από το ναό, ένα υπαίθριο ιερό που στέγαζε το άγαλμα του Απόλλωνος Αλεξικάκου, έργο του Καλάμιδος.

 

Η άποψη για την ταύτιση του κτηρίου αυτού αμφισβητήθηκε πρόσφατα από τον Ch.W. Hedrick Jr, ο οποίος θεωρεί ότι το προδρομικό κτήριο δεν έχει σχέση με αυτό που το διαδέχτηκε ως προς τη χρήση. Αν δεχτούμε την άποψη αυτή, τότε το υποτιθέμενο υπαίθριο ιερό δεν είναι αναγκαίο.

 

Ο ναός του 4ου αι. π.Χ. αποκαλείται από τον Thompson ναός ΙΙΙ. Οι θεμελιώσεις σώζονται σχεδόν πλήρως. Υπάρχει μόνο μία σειρά ερυθρών κροκαλοπαγών λίθων, που σχηματίζουν την ευθυντηρία και τον τοιχοβάτη. Στο βορειότερο τμήμα, όπου το έδαφος χαμηλώνει, υπάρχει μια σειρά μεγάλων ακατέργαστων ασβεστόλιθων της Ακρόπολης. Ανάμεσά τους έχουν τοποθετηθεί μικρότερες πέτρες. Στον πρόναο, η θεμελίωση αποτελείται από μεγάλους κροκαλοπαγείς λίθους (1,35 × 0,65 × 0,40 μ.), οι οποίες στη βορειοανατολική γωνία φθάνουν τις 4 στρώσεις. Η ευθυντηρία του πρόναου σώζεται μόνο στο νότιο τμήμα. Αποτελείται από λίθους από σκληρό γκρίζο πειραϊκό ακτίτη, ακανόνιστου μεγέθους, ύψους 0,40 μ. και πλάτους από 0,665 ως 1,30 μ., που ενώνονται με συνδέσμους (σε σχήμα Τ, ενώ κάποιοι έχουν σχήμα άγκιστρου). Δε σώζονται παρά ελάχιστοι λίθοι σε δεύτερη χρήση από τις δύο κατώτερες βαθμίδες και από το στυλοβάτη του ναού, που ήταν από υμήττιο μάρμαρο. Η κατώτερη βαθμίδα υποχωρεί σε σχέση με την ευθυντηρία κατά 0,064 μ. στα πλάγια και κατά 0,058 μ. στην πρόσοψη. Η δεύτερη βαθμίδα, με ύψος 0,226 μ., ξεπερνούσε κατά μόλις 0,01 μ. το ύψος των λίθων της πρώτης.

 

Όταν χτίστηκε ο ναός ΙΙ (ναός του Δία Φρατρίου και της Αθηνάς Φρατρίας), οι άκρες των λίθων της θεμελίωσης του ναού ΙΙΙ που προεξείχαν κόπηκαν περίπου ως το ύψος της ευθυντηρίας.

 

Μεταξύ του περιβάλλοντος χώρου γύρω από το σηκό του ναού και του αντίστοιχου γύρω από το ναό του Διός Φρατρίου και της Αθηνάς Φρατρίας, υπάρχει υψομετρική διαφορά περίπου 1 μ. Ο χώρος μπροστά από τον πρόναο βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο με αυτόν μπροστά από τον προαναφερθέντα ναό. Ο χώρος μεταξύ των δύο ναών καλύφθηκε με χώμα που συγκρατούσε ένα χαμηλό ανάλημμα από πωρόλιθο, χτισμένο μεταξύ του ναού του Απόλλωνα και του βόρειου τοίχου του ναού του Δία και της Αθηνάς.

 

Κάποιοι λίθοι από την ανωδομή σώζονται στη θέση τους, στα βόρεια της κύριας, ανατολικής εισόδου, και ανατολικά της βόρειας, βοηθητικής εισόδου. Έγινε χρήση τόσο ασβεστόλιθου από την Ακρόπολη όσο και του κρεμώδους ασβεστόλιθου του Καρά, ενώ στο εσωτερικό οι λίθοι ήταν σκεπασμένοι με επίχρισμα (stucco). Το πάχος του ανατολικού τοίχου ήταν 0,70 μ. Το κατώτερο τμήμα του όμως στα βόρεια της θύρας, και ενδεχομένως και στα νότια, είχε διπλάσιο πάχος, προφανώς διότι εκεί ήταν τοποθετημένα τα δύο αγάλματα του Απόλλωνα από τον Κάλαμη και το Λεωχάρη, που είδε ο Παυσανίας να στέκουν «προ του ναού». Ο Thompson ερμηνεύει τη φράση αυτή τοποθετώντας τα αγάλματα στον πρόναο.

 

Στο Μητρώο βρέθηκε ένα τμήμα από το κατώφλι της κύριας εισόδου, από υμήττιο μάρμαρο. Υπήρχε μία μικρή και μία μεγαλύτερη θύρα, αν κρίνει κανείς από τα ίχνη των δακτυλίων που σώζονται στο κατώφλι.

 

 

Ο ναός (ναός ΙΙΙ) είναι ένα κτίσμα μικρών διαστάσεων, περίπου 10 × 16,5 μ. Είχε 4 ιωνικούς κίονες εν παραστάσι στην ανατολική πλευρά του, σύμφωνα με τον Thompson και τον Τραυλό. O διευθυντής των ανασκαφών Mc Camp Jr θεωρεί ότι υπήρχαν 6 κίονες κατά μήκος της πρόσοψης (πρόστυλος ναός), όπως είχε προτείνει ο Dörpfeld. Νεότερες έρευνες (Knell) επιβεβαίωσαν την άποψη του Dörpfeld. Μάλιστα, ο ναός έχει τις ίδιες ακριβώς διαστάσεις με την ανατολική πρόσταση του Ερεχθείου, το οποίο ήταν αναμφισβήτητα η πηγή έμπνευσης για το ναό του Απόλλωνα. Σύμφωνα με τον Thompson, ο ναός ήταν ιωνικός. Το μετακιόνιο διάστημα ήταν 1,914 μ., ενώ οι βάσεις των κιόνων είχαν πάχος 0,58 μ.

 

Στον πρόναο προστίθεται σηκός διαστάσεων 8,64 × 9,285 μ. στο εσωτερικό. Στο πίσω μέρος του σηκού διασώθηκαν ίχνη από τη βάση του αγάλματος του Απόλλωνα: πρόκειται για δύο μεγάλες πώρινες πλάκες, οι οποίες, μαζί με ακόμη δύο που έχουν χαθεί, στήριζαν τη βάση του λατρευτικού αγάλματος του Απόλλωνος Πατρώου. Το έδαφος είναι από πατημένο χώμα.

 

Οι τοίχοι του κτηρίου είχαν πάχος περίπου 0,70 μ. Τμήματά τους σώζονται στον ανατολικό τοίχο του σηκού, βορείως της εισόδου, σε ύψος 0,91 μ. Στο εσωτερικό του πρόναου, η θεμελίωση μαρτυρεί ότι εκατέρωθεν της θύρας υπήρχε εσωτερικό θρανίο, στο οποίο ήταν τοποθετημένα αγάλματα. Στο σημείο εκείνο το πάχος του τοίχου πρέπει να ήταν 1,39 μ.

 

Η θύρα πρέπει να είχε πλάτος 2,18 μ., αν υποθέσουμε ότι βρισκόταν στο κέντρο του ανατολικού τοίχου του σηκού. Το πραγματικό άνοιγμα όμως ήταν μόλις 1,74 μ.

 

Ο σηκός βρίσκεται σε ελαφρώς χαμηλότερο επίπεδο από το βόρειο δωμάτιο, το οποίο είναι σχεδόν τετράγωνο και έχει διαστάσεις στο εσωτερικό 4,40 μ. (Β-Ν) × 4,56 μ. (Α-Δ). Υπάρχει μια θύρα στο βόρειο τοίχο του σηκού, που αποτελεί τη μόνη είσοδο στο βόρειο δωμάτιο, το οποίο χρησίμευε σίγουρα ως αποθήκη ή θησαυροφυλάκιο του ναού. Η θύρα αυτή πρέπει να είχε άνοιγμα 1,24 μ.

 

Πρόκειται για κατασκευή που χρονολογείται ταυτόχρονα με το σηκό και τον πρόναο. Αυτό αποδεικνύεται από την πανομοιότυπη θεμελίωση σε σχέση με αυτή του βόρειου τμήματος του σηκού, με την οποία συναρμόζει.

 

 

Η περιγραφή του κτηρίου από τον Παυσανία είναι σημαντική, καθώς υποδεικνύει τα έργα τέχνης που είχαν στηθεί εμπρός και μέσα στο ναό. Το άγαλμα της λατρείας ήταν του Ευφράνορος και ταυτίζεται με το μεγάλο μαρμάρινο ντυμένο ακέφαλο άγαλμα που φυλάσσεται στο Μουσείο της Αγοράς. Σήμερα σώζεται σε ύψος 2,54 μ. Ο θεός ήταν ενδεδυμένος και κρατούσε λύρα.

 

Μπροστά από το σηκό, ενδεχομένως στον πρόναο, όπως υποστηρίζει ο ανασκαφέας, είχαν στηθεί ένα άγαλμα του Απόλλωνα από το Λεωχάρη (α΄ μισό 4ου αι. π.Χ.) και το άγαλμα του Απόλλωνος Αλεξικάκου από τον Κάλαμη, μετά το λοιμό του 429-426 π.Χ., τον οποίο σταμάτησε ο θεός. Πατρώος αποκαλείται ο θεός, ως πατέρας του Ίωνα, γενάρχη των Ιώνων και των Αθηναίων.

 

 

DÖRPFELD, W., “Funde”, Athenische Mitteilungen 21 (1896), σελ. 107-109.

DÖRPFELD, W., “Funde”, Athenische Mitteilungen 22 (1897), σελ. 225.

HEDRICK Ch.W. Jr, “The Temple and Cult of Apollo Patroos in Athens”, American Journal of Archaeology 92 (1988), σελ. 185-210.

ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ, Π., «Έκθεσις των πεπραγμένων», Πρακτικά 1907, σελ. 54-57.

KNELL, H., Athen im 4. Jahrhundert v. Chr. Eine Stadt verändert ihr Gesicht. Archäologish-kulturgeschichtliche Betrachtungen (Darmstad 2000), σελ. 84, εικ. 53, 54.

Mc CAMP II, J., The Athenian Agora: A Guide to the Excavation and Museum ⁴ (Αθήνα 1990), σελ. 74-77.

Μc CAMP II, J., The Athenian Agora, A Short Guide to the Excavations, Excavations of the Athenian Agora, Picture Book no 16, American School of Classical Studies (Princeton 2003), σελ. 10.

Mc CAMP II, J., Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Οι ανασκαφές στην καρδιά της κλασικής πόλης ² (Αθήνα 2004), σελ. 191-193.

SHEAR, T.L., “The Campaign of 1934”, Hesperia 4 (1935), σελ. 352-354.

THOMPSON, H.A., “Buildings on the West Side of the Athenian Agora”, Hesperia 6 (1937), σελ. 1-222 (ιδίως σελ. 77-111).

THOMPSON, H.A. – WYCHERLEY, R., The Agora of Athens. The American Excavations in the Athenian Agora, vol. XIV, American School of Classical Studies at Athens (Princeton 1972), σελ. 136-139.

TRAVLOS, J., Pictorial Dictionary of Ancient Athens (Princeton 1971), σελ. 96-99.

WYCHERLEY, R., The Agora of Athens. Literary and Epigraphic Testimonia, The American Excavations in the Athenian Agora, vol. III, American School of Classical Studies at Athens (Princeton 1957), σελ. 50-53.



Ναός Απόλλωνος Πατρώου, Αναπαράσταση σε περιβάλλον εικονικής πραγματικότητας